ملاحسین‌قلی همدانی عارف و روحانی برجسته سده سیزدهم و چهاردهم هجری به شمار می‌رفت که توانست علاوه بر تالیف آثاری همچون صلاه المسافر، الخلل، القضاء و الشهاده، شاگردان برجسته بسیاری را در مکتب خود پرورش دهد.

ملاحسینقلی همدانی در ۱۲۳۹ هجری در همدان دیده به جهان گشود. وی تحصیلات ابتدایی را در زادگاه خود به پایان رساند و سپس برای ادامه تحصیلات به تهران رفت و دروس سطح را در حوزه علمیه تهران آموخته و در مدرسه مروی در درس آیت الله شیخ عبدالحسین طهرانی (شیخ العراقین)  شرکت کرد. بعد از اقامت چند ساله در تهران، عشق و علاقه به حکمت و علوم عقلی او را به شهر سبزوار کشاند و در این شهر حکمت را نزد حاج ملا هادی سبزواری فراگرفت. از دیگر اساتید همدانی می توان به شیخ عبدالحسین طهرانی، شیخ مرتضی انصاری و سید علی شوشتری را اشاره کرد. آیت الله خامنه ای در دیدار جمعی از روحانیون استان همدان‌ می فرمایند: مرحوم آخوند ملاحسینقلی همدانی شخصی بود که جریان سلوکیِ عرفان متشرعیِ خالصِ ناب از سید علی شوشتری جوشیده. مرحوم آقا سیدعلی شوشتریِ معروف که استادِ میرزا و استاد خیلی از بزرگان بود و خودش فقیه بزرگواری بود، توانست یک شخص را تربیت کند و او آخوند ملاحسینقلی همدانی بود که این سلسله را به راه انداخته است.

تلاش برای تربیت انسان های صالح

چهره های بسیار درخشانی در مکتب همدانی تحت تعلیم قرار گرفتند و به موفقیت ها و جایگاه بلند مرتبه ای دست یافتند. شیخ آقا بزرگ تهرانی در خصوص شعاع وسعت حوزه اخلاقی آخوند ملا حسینقلی همدانی می‌نویسد: او شاگردانی پرورش داد که ستارگان زینت بخش آسمان علم و فضیلت شمرده می‌شود. من هر چند محضر او را درک نکردم و تشرف به حضورش نصیبم نشد اما عده زیادی از شاگردانی را که شب و روز با او بودند و به سعادت ابدی نائل شدند، درک کردم. آخوند آن ها را از آلودگی‌های این زندگی پاک کرده بود. آن ها علم را با عمل آمیخته بودند و من اثر تربیت نیکوی او را به صورت روشن در چهره آن ها دیدم. او حق بزرگی بر بیشتر علمای طبقه بعد از خود دارد.

از جمله درخشان‌ترین شاگردان وی می توان به شیخ محمد بهاری همدانی، میرزا جواد آقا ملکی تبریزی، سید احمد کربلایی طهرانی، سید محمدسعید حبوبی، سید عبدالحسین موسوی لاری، سید جمال الدین اسدآبادی و .... اشاره کرد. آقا بزرگ تهرانی او را از اعاظم عالمان اکابر فقیهان شیعه و خاتم علمای اخلاق در عصر خویش می شمارد. دیگر سیره نویسان و مترجمان نیز در سیرت، سلوک، آفاق وجودی و آثار معنوی او به تمجید پرداخته‌اند.

در ادامه به توصیف و برخی روش ‌های تربیتی و مکتب اخلاقی همدانی می پردازیم: در مکتب او قرآن و سنّت جایگاه ویژه ای دارد. دو اصل (اقرء وارق) و (کلامکم نور) اساس مکتب اخلاقی او بود. قرآن در مکتب او، راه شهود حقّ است، همچنین در اندیشه های عرفانی او، قرآن راهنمای صراط مستقیم است و امامان صراط عینی قرآن هستند. از موعظه های قرآن و احادیث پند می گیرد. او شریعت را هم بستر رسیدن به وصال می داند و هم حلقه همیشگی اتصال. ریاضت را از غیر راه شرع و عبادات مأثوره جهالت و گمراهی می شمارد.

در مکتب اخلاقی همدانی فطرت جایگاهی ویژه دارد. او دانش را به بسیار فراگیری آن نمی داند. تهجّد و ریاضت را بهترین راه رسیدن به علم و معرفت حقیقی می شمارد. ذکری را که بسیار سفارش می کند و شاه کلید رسیدن به مقامات می داند و مداومت آن را بر سالک لازم می داند، ذکر یا دعای یونسیه است: (لا اله الاّ انت سبحانک إنّی کنتُ من الظالمین) او این ذکر را به بسیاری از شاگردانش به گونه هایی مختلف سفارش کرده است.

آثار و تالیفات

این عالم وارسته، بیشتر سال های عمر خود را صرف تعلیم و تربیت شاگردان خود کرد و فرصت چندانی برای تألیف به دست نیاورد و بیش‌تر تقریرات او به قلم شاگردانش صورت گرفت. برخی از آثار وی عبارتند از: تقریرات دروس فقه و اصول شیخ انصاری، تقریرات درس‌ آقا سیدعلی شوشتری، سه جلد تقریرات درس فقه (شامل صلاة المسافر، الخلل و القضاء و الشهادات که شاگردانش آن‌ها را فراهم آورده‌اند)، تقریرات درس فقه(در مبحث رهن که یکی از شاگردانش آن را نوشته و در کتابخانۀ محدّث نوری موجود است)، امالی (در موضوع اخلاق که بعضی از شاگردانش آن را جمع‌آوری کرده‌اند) و مکاتبات و دستورالعمل‌ها (که میرزااسماعیل تبریزی آن‌ها را همراه با بعضی دستورالعمل‌ها و مکاتبات احمد کربلایی و محمد بهاری و محمد بیدآبادی جمع‌آوری کرده و در پایان کتاب تذکرة المتقین به چاپ رسانده است)

کتاب شمع جمع

تاکنون چندین اثر در خصوص زندگی ملا حسینقلی همدانی به رشته تحریر درآمده است که از جمله مهم ترین آنها می توان به شمع جمع نوشته احمد نثاری اشاره کرد. در این کتاب آمده است: آموزه‌های اخلاقی سلوکی آخوند ملاحسین‌قلی همدانی را به صورت کامل در چهار دستورالعمل ملاحظه خواهید کرد؛ چکیده این دستورالعمل‌ها را می‌توان به شرح ذیل برشمرد: الف. معرفت به شریعت شریف اسلام ب. التزام به شریعت در تمام حرکات، سکنات، تکلمات و لحظات ج. جدّ و سعی در ترک معصیت و دوری از گناه که اهم اشیا در قرب به‌سوی خدا است که ترک گناه آغاز و انجام، ظاهر و باطن دین است د. مراقبت دائم و رعایت ادب در محضر مقدس الهی و توجه، توسّل و محبت‌ورزی به پیامبر اکرم (ص) و ائمه معصومین (ع) و حضرت زهرا (س) و علمای عامل ه‌. شتاب در توبه‌ورزی و سپس مراقبت و کشیک نفس کشیدن همیشگی و. معرفت نفس که برای رسیدن به آن باید برنامه منظمی داشت از جمله: ۱. برنامه غذایی: باید انسان یک مقدار زیاده بر معمول تقلیل غذا و استراحت بکند تا جنبه حیوانیت کمتر و روحانیت قوت بگیرد. ۲. برنامه خواب: یک ساعت از مقدار طبی کمترباشد (مقدار طبی ۷ ساعت است) . ۳. شب زنده‌داری: احدی به مقامی از مقامات معنوی نرسد مگر آن که تهجد و شب زنده‌داری داشته باشد ۴. ذکر: یعنی قدری از شب را باید مشغول ذکر باشد، اگر بی‌مراقبت مشغول ذکر شود، بی‌فایده است ۵. برنامه فکر: در مرگ و در سختی مرگ و جان کندن فکر کند، فکر کند در این که مرگ برای دوستان خدا، اول راحتی و شادمانی و بهجت است...»

با عرشیان خاک نشین از دیگر آثاری است که به بیان حالات و روش سلوک و زندگی و دستورالعمل‌های همدانی پرداخته است، نویسنده وی را به عنوان استاد اساتید عرفان عملی عصر معاصر معرفی می کند.

خاموشی:

سرانجام این عارف نامدار پس از سال‌ها تربیت شاگردان و تلاش برای اشاعه دین اسلام و تربیت انسان های صالح در شعبان ۱۳۱۱ هجری در کربلا دیده از جهان فرو بست و در صحن مطهر امام حسین (ع) به خاک سپرده شد.