محمود خوارزمی یکی از شاعران و پهلوانان محبوب ایران به شمار می‌رفت که به دلیل ساده‌زیستی و دستگیری از مستمندان و ستمدیدگان به شهرت رسید. علاوه بر پهلوانی و جوانمردی، وی اشعاری در قالب رباعی و کتابی با عنوان کنزالحقایق از خود بر جای گذاشته است.

تاریخ دقیق تولد محمود خوارزمی مشخص نیست اما بسیاری از تذکره نویسان ۶۵۳ هجری را سال ولادت وی و اورگنج یکی از شهرهای خوارزم را محل تولد خوارزمی می‌دانند. البته در یک طومار قدیمی که از زمان صفویه و حدود ۴۰۰ سال قبل این طور آمده است که پهلوان پوریای ولی از شهرستان خوی بوده است و متن کامل و تصویر این طومار در کتاب «ورزش های باستانی ایران» اثر پرویز ورجاوند موجود است اما آنچه که مشخص است این که زمان تولد این پهلوان ایرانی مصادف با دوره اول حکومت هلاکوخان مغول بود، زمانی که آشفتگی ایران را فرا گرفته بود.

او سال‌های کودکی را با فعالیت‌های ورزشی به گذراند و در سنین نوجوانی به کشتی علاقه‌مند شد. او از راه پوستین‌دوزی امرار معاش می‌کرد. در ادبیات عامّه، داستان‌های زیادی درباره مردانگی و دلاوری‌های او آمده است. او بعد از جریانی که در یک مسابقه پیش آمد، از کشتی کناره‌گیری کرد و به شاعری روی آورد در ادامه به بررسی این جنبه‌هایی که اشاره شد، به طور مفصل تر می‌پردازیم:

پوریای ولی؛ اسوهٔ جوانمردی و از خودگذشتگی در میان ایرانیان

پوریای ولی در جوانی کشتی می‌گرفت و پیشه پوتین‌دوزی و کلاه‌دوزی داشت. در همان زمان جوانی، به شهرهای گوناگون آسیای میانه، ایران و هندوستان سفر کرد و همه جا کشتی گرفت و به پهلوانی نام یافت. افسانه های بسیاری دربارهٔ او نقل شده است. در همهٔ این افسانه ها و داستان های عامیانه، دربارهٔ شجاعت، تسلط او به فنون کشتی و توانایی های روحی و جسمی وی سخن رفته است. پوریای ولی در میان ورزشکاران ایران اسوهٔ جوانمردی و از خودگذشتگی بود و در زورخانه ها هنگام انجام دادن کارهای دشوار، مانند سنگ گرفتن، نام او را بر زبان می آورند. در ابتدای هر کشتی نیز اشعاری خوانده می شود که منسوب به اوست. همچنین بوسیدن خاک گود کشتی اشاره ای به قدم بوسی پوریای ولی است. در یک طومار قدیمی دوازده اصل، به عنوان اصل های اساسی پهلوانی و جوانمردی، آمده که از آنها به عنوان اصول پوریای ولی یاد شده است. از جملهٔ این اصول احترام به پیش کسوت (کهنه سوار)، دروغ نگفتن، دشنام ندادن، ترک نماز نکردن و محبت به مردم است. در زمینهٔ فنون کشتی نیز ۳۶۰ فن را به او نسبت داده اند. وی در میان ورزشکاران ایران نمونه‌ای از اخلاق، پایمردی و جوانمردی است و نه تنها در مقام یک پهلوان، بلکه در مقام یک قدیس در میان مردم جایگاهی والا و افسانه‌ای دارد. داستان ها و افسانه‌های زیادی در خصوص وی وجود دارد در یکی از آنها که در میان مردم رواج یافته است در خصوص علت اسطوره شدن پوریای ولی آمده است: جوانی فقیر، عاشق دختر حاکم می‌شود. از آنجایی‌که از طبقه پایین جامعه است، نمی‌تواند عشقش را به دختر حاکم ابراز کند، به همین دلیل به بستر بیماری می‌افتد. مادر جوان یتیم، به دنبال درمان پسر متوجه عشق او به دختر حاکم می‌شود و به دلیل درمان نشدن بیماری پسر، عشق او را با حاکم در میان می‌گذارد. حاکم برای پسر شرطی قرار می‌دهد و آن شرط هم بردن کشتی از پوریای ولی است این کار تقریبا ناممکن بود، به همین دلیل مادر جوان نذری در مسجد خوی می‌کند و از قضا پوریای ولی هم در همان روز در مسجد حضور پیدا می‌کند. مادر جوان با پوریای ولی آشنا نبود، پوریا از مادر علت نذر را می‌پرسد و مادر هم بازگو می‌کند که برای بردن پسرش از پوریای ولی و رسیدن به عشقش نذر کرده است. پوریای ولی بر سر دوراهی شهرت و جوانمردی، جوانمردی را انتخاب می‌کند و از پهلوان جوان عاشق می‌بازد. همین باخت باعث از بین رفتن شهرت او می‌شود و راز وقتی فاش می‌شود که پوریا از دنیا رفته بود.

محمود خوارزمی ملقب به پوربای ولی

بای لقب محمود خوارزمی در ترکی به معنی بزرگ و ولی نام پدرش یا اشاره‌ای به مقام پیشوایی و قطبیت او است. برخی نیز ولی را نام خود او و بای را همان بیگ ترکی، لقب پدرش دانسته‌اند. نزدیک ترین تذکره نویس به زمان این ورزشکار نامدار ایرانی، کمال‌الدین حسین گازرگاهی، مؤلف مجالس العشاق است که لقب او را “پریار” یاد کرده است که پوریا ترکیبی از ۲ کلمه پری و یار است و بر افرادی اطلاق می‌شود که در انجام کارهای شگفت‌انگیز ممتاز بوده‌اند.

ورود به عرصه ادبیات و شاعری

علاوه بر پهلوانی و جوانمردی محمود خوارزمی، اشعاری هم از خود برجای گذاشت، برخی از این اشعار در قالب رباعی هستند البته تعداد واقعی رباعیات او روشن نیست اما شعر وی ساده و به دور از پیچ و تاب‌های مرسوم است. وی در این رباعیات مردم را به پاک نهادی، عدل و انصاف، وفاداری، شادی، طلب دانش و سربلندی فرا می خواند و گاه اوضاع زمانه و مردم ریاکار، جاهل و اسیر خرافات را مذمت می کند. وی در شعر به قتالی تخلص می‌کرد.  

علاوه بر رباعیاتی که از وی باقی‌مانده‌است، برخی معتقدند که مثنوی کنز الحقایق نیز از آنِ اوست. با توجه به قید نام محمود در بعضی ابیات و همچنین اینکه از قدیم‌ترین تذکره‌هایی که نام پهلوان محمود در آن‌ها آمده تا تذکره‌های مربوط به سده‌های ۱۲ و ۱۳ هجری همه به اتفاق مثنوی کنز الحقایق را به او نسبت داده‌اند، می‌توان این مثنوی را متعلق به او دانست. این کتاب مشتمل بر پنج مقاله و یک هزار و ۳۰۰ بیت است در ابتدای کتاب پس از حمد و درود بر پیامبر(ص)، خلفای چهارگانه مدح شده اند. کتاب دارای مطالبی عرفانی و اخلاقی دربارهٔ ایمان، شهادت، طهارت، نماز، روزه، زکات، حج، جهاد با نفس، عشق، مراد از مهدی موعود و صفات آن حضرت، میزان و قیامت است که در ضمن آن حکایت هایی نیز می آید.

معرفی کتاب

یکی از آثار مهمی که به شرح حال کامل زندگی این پهلوان ایرانی پرداخته کتابی با عنوان شرح زندگانی پوریای ولی "پهلوان محمود خوارزمی" به انضمام رباعیات، مثنوی کنزالحقایق و ترجمه رباعیات به انگلیسی است که توسط فاطمه گلپروران‌شادچهر نوشته شده است. کتاب حاوی شرح زندگانی «پهلوان محمود خوارزمی» معروف به «پوریای ولی» است که به انضمام رباعیات و مثنوی «کنزالحقایق» آورده شده است. قابل ذکر است که این رباعیات به انگلیسی ترجمه شده است. همچنین نگارنده در کتاب تاریخ دوران زندگی پهلوان محمود و طرز تفکّر او را بررّسی کرده است. این کتاب توسط انتشارات آستان دوست در ۱۳۹۲ خورشیدی منتشر شده است.

خاموشی

تاریخ درگذشت این اسطوره از خودگذشتگی هم چندان معلوم نیست اما بسیاری از منابع سال ۷۲۲ قمری را سال مرگ وی ذکر کرده‌اند مسئولین استانی میراث فرهنگی استان آذربایجان غربی پس از انجام آزمایشات DNA بر روی جسد پوریای ولی و تایید مقبره‌ی او در شهر خوی، استان آذربایجان غربی آرامگاهی در خور این پهلوان ایرانی پدید آوردند ... همچنین به روایتی دیگر مقبرهٔ او در خیوه ازبکستان واقع شده است.