قم، یکی از مهم‌ترین پایگاه ها و کانون های مبارزه در تاریخ انقلاب ایران به شمار می رفت. طلاب و مردم این شهر روزهای پُرحماسه و پُرشوری را برای از میان برداشتن رژیم پهلوی پشت سرگذاشتند و تأثیر بسزایی در پیروزی انقلاب داشتند در حقیقت بعد از قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ خورشیدی قم مرکز اصلی و هدایت کننده مبارزات شد و پس از چهارده سال، قیام ۱۹ دی ۱۳۵۶ خورشیدی که آن را «جرقه انقلاب» نیز نامیده اند، در این شهر به وقوع پیوست. این روز یادآور حماسه بزرگ و با شکوهی است که برگ دیگری از کتاب زرین انقلاب اسلامی را رقم زد. آیت الله خامنه ای در ۱۳۸۴ خورشیدی در یکی از سخنرانی‌های خود در مورد اهمیت این واقعه فرمودند: قم همچنان که مطلع قصیده‌ بلند نهضت اسلامی در سال۱۳۴۱ بود، سرآغاز ماجرای عظیم و پُرافتخار پیروزی انقلاب در ۱۳۵۶ خورشیدی هم شد. امروز ما بعد از ۲۸ سال، یاد آن روز و یاد شهیدان مظلوم آن روز و یاد آن حرکت حماسی بی‌نظیر و بی‌سابقه را باید گرامی بداریم.

آغاز بحران ­ها و متزلزل شدن رژیم پهلوی

از ۱۳۵۶ خورشیدی به بعد ایران شاهد تظاهرات گسترده علیه رژیم پهلوی بود در واقع از این سال به بعد تا ۱۳۵۷ خورشیدی با عنوان پرماجراترین و پرحادثه ترین سال‌های قبل از پیروزی انقلاب اسلامی یاد می‌کنند. بسیاری از احزاب طرفدار امام (ره) تظاهرات پراکنده به صورت علنی علیه رژیم را آغاز کردند، این تظاهرات روز به روز گسترش یافت در چنین شرایطی محمدرضا پهلوی برای کاهش اعتراض های کشور تصمیم گرفت، امیر عباس هویدا را برکنار و جمشید آموزگار را روی کار بیاورد اما هیچ کدام از این اقدامات دیگر جوابگو نبودند و حتی در دوره نخست وزیری آموزگار علایم بحران رژیم شدیدتر شد. بعد از سفر کارتر به ایران در ۱۰ دی ۱۳۵۶ خورشیدی، پهلوی دوم چنین می ­پنداشت که از حمایت کامل آمریکا نیز برخوردار است، بنابراین بعد از دیدار با کارتر دیگر چندان خود را ملزم به رعایت حقوق بشر نمی­ دانست دلیلی ندید تا دولت را به خویشتن داری فرابخواند. بنابراین عوامل رژیم در قم  ۲۰ تَن را به قتل رساند و تعداد بیشتری را نیز مجروح کرد.

خشم مردم

بعد از اعتراضات پراکنده مردم، دولت پهلوی اشتباهی جبران ناپذیر انجام داد و آن چاپ مقاله توهین آمیزی درخصوص حضرت آیت­ الله خمینی(ره) در روزنامه اطلاعات بود. این اقدام، زمینه ساز انقلابی شد که چهارده ماه بعد به ثمر نشست. (۱) مقاله­‌ای که در  ۱۷ دی‌ ۱۳۵۶ خورشیدی با عنوان ارتجاع سرخ و سیاه در ایران، به قلم احمد رشیدی مطلق در روزنامه اطلاعات چاپ شد، چیزی نبود که بتوان ساده از کنار آن گذشت. به همین دلیل وقتی در ۱۷ دی کامیون حامل روزنامه وارد قم شد، عده‌ زیادی از مردم بدان هجوم بردند و در لحظه‌ای روزنامه‌ها را به آتش کشیدند. ساواک در گزارشی وقایع این روز را چنین شرح داد: «در تظاهرات امشب به عنوان اعتراض، حدود ۱۰۰ عدد روزنامه‌ اطلاعات را پاره کردند. ضمناً به عنوان اعتراض نسبت به توهینی که در روزنامه‌ اطلاعات به امام(ره) شده بود، تمام درب‌های حوزه تعطیل بود».

در ۱۸ دی اعتراضات ادامه پیدا کرد و طلاب که کلاس‌های درس را تعطیل کرده بودند با اجتماع در بیرون مدرسه‌ آیت‌الله بروجردی به طرف منزل مراجع و آیات عظام حرکت کردند و در طی مسیر با دادن شعارهایی به حمایت از امام‌(ره) پرداختند. «جمعیت با شعار «مرگ بر این حکومت‌ یزیدی»، «درود بر خمینی» و «رهبر ما خمینی است» تا جلوی در مدرسه فیضیه در میدان آستانه آمدند و در آنجا عوامل شهربانی به قصد پراکنده کردن جمعیت به آنها حمله کردند.

آنتونی پارسونز دیپلمات انگلیسی که از ۱۹۷۴ تا ۱۹۷۹میلادی سفیر انگلیس در ایران بود، در این خصوص می­ گوید: محمدرضا پهلوی و مقامات دولتی از پخش نوارهای بیانات آیت ­الله خمینی و تأثیر فزاینده آن در ایجاد تشنج و هیجان عمومی احساس نگرانی می ­کردند اما در اوائل ژانویه تصمیم گرفته شد که برای بی اعتبار کردن امام(ره) مطالبی علیه او منتشر شود ...  انتشار این مقاله در شرایطی که هیجانات سیاسی و احساسات مذهبی مردم به جوش آمده بود، واکنش تندی به دنبال داشت و برای نخستین بار پس از ۱۹۶۳ نیروهای مسلح ارتش برای سرکوبی اغتشاش به میدان آمدند. تعدادی کشته شدند، این واقعه همه را تکان داد و بین دولت و مقامات روحانی کشور بحران شدیدی به وجود آورد. (۲)

ادامه اعتراضات و کشتار مردم قم

حرکت اصلی مردم قم در اعتراض به مقاله‌ توهین‌آمیز روزنامه‌ اطلاعات در ۱۹ دی ۱۳۵۶ خورشیدی و با تعطیلی بازار و راهپیمایی طلاب و بازاریان آغاز شد. در این روز نمایندگی روزنامه‌ اطلاعات و دفتر حزب رستاخیز به آتش کشیده شد. پلیس ابتدا با باتوم و سپس با شلیک تیرهوایی و بعد از آن با تیراندازی مستقیم، مردم را هدف قرار داد. با به زمین افتادن تعدادی از مردم، جمعیت در کوچه های اطراف پناه گرفتند. مردم با هر آنچه که به دست می آوردند، مقابل مأموران مسلح رژیم ایستادند. در خصوص شهدا و مجروحان قیام ۱۹ دی آمار دقیقی در دست نیست. آن گونه که از گفته ها و نوشته های شاهدان عینی برداشت می شود، بسیاری از مجروحان از ترس ساواک به بیمارستان مراجعه نکرده بودند؛ زیرا در آن زمان، ساواک، تظاهر کنندگان زخمی را با زنجیر به تخت بیمارستان می بست تا پس از بهبودی آنها را به ساواک منتقل کند. در مورد شهدا نیز غیر از چند انقلابی که به طور یقین در آن روز به شهادت رسیده اند، آمار دقیقی در دست نیست. (۳) مردم به خیابان‌های اطراف رفته، این شعار را سر می‌دادند «از جان خود گذشتیم، با خون خود نوشتیم، یا مرگ یا خمینی». بعد از این حادثه، طلاب و علمای قم با انتشار اعلامیه ای ضمن محکوم کردن کشتار مردم بی دفاع، این پرسش را مطرح کردند که آیا فضای باز سیاسی به این معناست که اگر افرادی به مطالب غیر واقعی روزنامه اعتراض کنند، باید با گلوله پاسخ بگیرند؟

یکی از مهم ترین ویژگی‌های قیام ۱۹ دی شرکت و همکاری همه اقشار مردم بود. این قیام که با رهبری روحانیت شکل گرفت، ثابت کرد که دربار از حرکت مذهبی – سیاسی به رهبری روحانیت و در صدر آن ها امام خمینی (ره) بیش از هر حرکت سیاسی دیگر وحشت دارد در حقیقت رژیم پهلوی تا پیش از قیام مردم در ۱۹ دی، مساله مبارزه و خشم و نفرت مردم از حکومت طاغوت را جدّی تلقی نمی کرد و بعد از این قیام ها نظام دریافت که در معرض خطر جدّی نابودی قرار دارد، بنابراین تمام توان خود را برای سرکوب مبارزات و قیام ها به کار گرفت اما در این کار توفیقی به دست نیاورد.

به دنبال این اقدامات و کشتار مردم قم، امام‌خمینی(ره) سرکوب قیام ۱۹ دی را نشانه نزدیک بودن پیروزی انقلاب اسلامی و استیصال رژیم تلقی کرد و از فعالان سیاسی خواستند که از طرح بحث لزوم اجرای قانون اساسی خودداری کنند چرا که این امر به مفهوم حفظ نظام سلطنتی خواهد بود در حالی که تمام مشکلات از وجود همان رژیم است و تنها راه باقی مانده سقوط آن است و برای همدردی و جدیت در مبارزه، درس‌های خودشان را به مدت یک هفته تعطیل و مهم‌تر از همه اینکه برای نشان دادن اهمیت مساله، فریضه‌ مهم نمازجماعت را نیز تعطیل کردند.

بنابراین این اقدام رژیم نه تنها نتوانست جناح مذهبی را از میان ببرد، بلکه موجب اعتراضات متمادی در سراسر کشور شد. در این روز طلاب و روحانیان خشم انقلابی خود را علیه رژیم به نمایش گذاشتند و پشتیبانی خود را از برقراری جمهوری اسلامی در کشور اعلام کردند و سپس در مراسم چهلم شهدا تظاهرات ها مجدد شروع شد. گسترش همین اعتراضات در کشور به تدریج موجب از هم پاشیدگی رژیم پهلوی شد. این قیام نقطه عطفی در کشور محسوب می شد و بسیاری از سیاستمداران این اقدام رژیم را بزرگترین اشتباهی می دانند که به خشمگین شدن مردم منجر شد به همین دلیل از این قیام به عنوان جرقه انقلاب و سرآغاز بیداری ملت ایران یاد می شود.

منابع:

۱- مسعود بهنود، دولت‌های ایران، تهران، فرهنگ و ارشاد، ۱۳۷۸، ص۴۷۰.

۲- سولیوان، ویلیام، پارسونز، سر آنتونی، خاطرات دو سفیر(اسراری از سقوط شاه و نقش آمریکا و انگلیس در انقلاب ایران) مترجم محمود طلوعی، تهران، نشر علم، ۱۳۷۵، ص۳۳۵

۳- حماسه نوزده دی، صص۶۱ و ۱۵۹.