دوران فرمانروایی مغولان و ایلخانان را می‌توان یکی از حیرت انگیزترین و پرتحرک‌ترین ادوار تاریخ ایران دانست. از یک طرف مغولان به منظور تحکیم هر چه بیشتر مبانی قدرت و قبولاندن آن به اتباع ایرانی می‌کوشیدند و از طرف دیگر مردم برای تجدید حیات ملی و فرهنگی خود کوشش می کردند.

البته با به حکومت رسیدن ایلخانان از شدت سختگیری ها کاسته شد و هلاکوخان با بهره گیری از اندیشه و تجربیات ایرانیان، تشکیلات حکومتی مستقلی را پایه ریزی کرد که بیش از آن که رنگ و بوی مغولی داشته باشد، ایرانی بود و از آنجایی که یکی از پیامدهای استقرار دولت ایلخانی در ایران، رشد و گسترش تاریخ نگاری و گرایش‌های تازه در تاریخ نگری ایرانیان بود، نویسندگان تلاش کردند که دوباره فرهنگ و تمدن ایران را احیا کنند.

یکی از این روشنفکران حمدالله مستوفی بود که با نگارش آثار ارزشمند در تاریخ، جغرافیا و حماسه سرایی به احیای این هوّیت تاریخی کمک فراوان کرد. او در نزهت القلوب که اثری جغرافیای است، سرزمین ایران را به عنوان کشوری باستانی با مرزهای مشخص در میانه جهان معرفی کرده و به معرفی ایالات آن می پردازد و در ظفرنامه که تاریخی منظوم به سبک فردوسی است، در احیای مفهوم ایران زمین و هویّت ایرانی تلاش فراوان نشان می دهد.

بی شک اگر شخصیت‌های فرهیخته و بزرگی مانند حمدااله مستوفی به جامعه معرفی شوند، هم میراث فرهنگ و تمدن ایران به عنوان یکی از مهم‌ترین دارایی‌ها سرزمین‌مان را حفظ کردیم و هم معرفی این چهره‌های فرهنگی می‌تواند الگوی بسیاری خوبی برای جوانان و مشتاقان به تاریخ ایران باشد.

زندگینامه

حمدالله یا حمد ابی بکر بن نصر مستوفی از مورخان و رجال دیوانی عصر ایلخانان بود که در ۶۷۹ قمری در قزوین دیده به جهان گشود. این تاریخ را بنا به اشاره او در کتاب تاریخ گزیده‌ می توان دریافت. پدر وی تاج الدین ابوبکر مستوفی و از خاندان مستوفیان قزوین بود. پدر جد او در عهد سلاجقه، مستوفی دیوان سلاطین عراق و برادرش نایب دیوان وزارت بوده است. به همین دلیل این خاندان به مستوفی شهرت یافتند.

وی در تاریخ گزیده خود در خصوص نسبش می‌نویسد: مستوفیان از قدیمی‌ترین قبایل قزوین اصل شان از نسل حر بن یزید ریاحی در اوایل والی قزوین بودند، از زمان معتصم خلیفه تا عهد قادر خلیفه اکثر اوقات بدان مهم موصوف بودند، و بعد از آن به شغل استیفا منسوب شدند.(۱) از دوران کودکی و نوجوانی وی اطلاعات بسیار اندکی وجود دارد اما آن چیزی که مشخص است، وی در زادگاه خود به کسب علم و دانش پرداخت و به دلیل هوش و استعداد بالای خود همانند پدر و پدربزرگ خود وارد مشاغل دیوانی شد در ابتدا وی به عنوان مستوفی زنجان، ابهر و طارم منصوب شد. از دیگر عنوان‌های شغلی وی می توان به تقریر اموال بغداد اشاره کرد. مستوفی از همان دوران جوانی به مطالعات تاریخی پرداخت و در دستگاه خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی از مورخان برجسته آن دوره به تحصیل و مطالعه تاریخ و جغرافیا پرداخت و از همان دوران شروع به گردآوری اطلاعات تاریخی و مباحثه با فضلا و دانشمندان مشغول شد. در واقع باید مستوفی را شاگرد مکتب رشیدالدین فضل الله دانست. (۲)

خدمت در عرصه فرهنگی

از این مورخ نامدار آثار بسیار بااهمیتی برجای مانده است که در ادامه به برخی از مهم‌ترین این آثار اشاره می‌کنیم: بسیاری از نویسندگان و صاحب نظران در این حوزه تاریخ گزیده را مهم ترین تالیف حمدالله مستوفی می‌دانند. این کتاب تاریخ عمومی بوده است و حوادث عالم را از ابتدای خلقت تا ۷۲۹ قمری بیان می‌کند. در واقع در این کتاب به طور مختصر به آفرینش کائنات، ذکر پیامبران، تاریخ پیش از اسلام، تاریخ اسلام و ایران پرداخته است.  این کتاب به لحاظ ذکر رویدادها و حوادث دوره مولف بسیار معتبر بوده و به ویژه در ذکر تاریخ و حوادث منطقه قزوین از منابع بسیار مهم برای مورخان و مولفان محسوب می شود. لازم به ذکر است که مستوفی در این کتاب ضمن خلاصه کردن جامع التواریخ خواجه رشیدالدین و گردآوری اطلاعاتی از مورخان دیگر به معرفی منابع مورد استفاده مانند سیر النبی، قصص الانبیا، رسالت قشیریه، تذکره الاولیا، تجارب الامم، ایران النسب، تاریخ کامل ابن اثیر، تاریخ حمزه اصفهانی و... می پردازد.

مستوفی در تاریخ گزیده اطلاعات مهمی درخصوص تاریخ دانشمندان، ادیبان و شاعران عرب و ایرانی را به آن افزوده است و چون وی در این دوره مقام استیفا داشته آمار و ارقامی که در کتاب های خود ذکر کرده از صحت زیادی برخوردار هستند. نثر این کتاب روان است و برخی از مطالب این کتاب را در هیچ کتابی نمی توان یافت. در قسمت آخر این کتاب به قزوین پرداخته است، این فصل شامل: اخبار، آثار، چگونگی نام، کیفیت بناها، فتح آن بعد از اسلام، مردم، ذکر قنوات، رودخانه ها، مساجد، مقابر و نواحی آن، صحابه، تابعین، مشایخ و علما، قبایل و اکابر شهر است، باید اذعان کرد که این فصل مهم ترین و بااهمیت ترین فصل های این کتاب به شمار می رود. (۳)

ویژگی‌ها و اهمیت نزهت القلوب

نزهت القلوب از دیگر آثار مستوفی در زمینه جغرافیا است که بیشترین چاپ را در میان آثار وی در ایران و حتی دیگر کشورها داشته است به همین دلیل این اثر را پرتیراژترین اثر این مورخ برجسته می‌دانند که به دلیل اهمیت بالا به زبان های مختلف از جمله انگلیسی و عربی ترجمه شده و چاپ های متعددی از آن در کشورهای مختلف وجود دارد.

یکی از ویژگی های این اثر فراگیر بودن مطالب و پرداختن به عجایب جغرافیایی و طبیعی است و در آن به موضوعاتی از قبیل ابداع افلاک نجوم، عناصر ربع مسکون، طول و عرض جغرافیایی، زمین شناسی، گیاه شناسی، علم ابدان و مکان یابی جغرافیایی پرداخته شده است. نویسنده همچنین توجه ویژه ای در توصیف مناظر طبیعی و شهرها داشته و بسیاری از مشکلات آنها از قبیل کمبود آب و نحوه آب رسانی را توصیف کرده است.

این اثر از این نظر که نظام شهری آن دوره را با جزییات بیان می‌کند، دارای اهمیت فراوان است. به طور کلی مقاله اول این کتاب به کانی شناسی، گیاه شناسی و جانور شناسی اختصاص دارد. مقاله دوم در خصوص تن و روان انسان است. مقاله سوم به جغرافیا می پردازد و مفصل ترین بخش کتاب است که چند بار نیز به چاپ رسیده است. از دیگر ویژگی های نزهت القلوب ارایه اطلاعات و مطالبی بوده که در منابع دیگر وجود نداشته و تنها در این کتاب به آن اشاره می شود. در اهمیت این اثر باید گفت که بسیاری آن را از جمله نخستین دانشنامه‌های فارسی به حساب آورده‌اند.

ظفرنامه و اهمیت آن
از وی کتابی با نام ظفرنامه شامل ۷۵ هزار بیت برجای مانده که تقلیدی از شاهنامه فردوسی بوده است. نویسنده، این اثر را از ابتدای تاریخ اسلام تا ۷۴۱ قمری بر وزن بحر متقارب می سراید. ارزش تاریخی این منظومه بسیار زیاد است اما از نظر ادبی و زیبایی شناسی چندان جذاب نیست. علی اصغر ارجی استاد ادبیات و زبان فارسی در خصوص برخی از ویژگی‌های ظفرنامه اظهار می کند: مستوفی تابع تاریخ و ملزم به رعایت اصول تاریخ نگاری است اما در روایت پردازی و تصویرسازی های ادبی چندان به اصول ادبی پایبند نیست.

البته مستوفی در ظفرنامه زبان استوار، طبیعی و نرم دارد و واژگان و کلمات را در شکل طبیعی و غیر تصنعی آن بیان کرده که به ارزش اثرش افزوده است. حسن بلخاری قهی، استاد دانشگاه تهران معتقد است که مستوفی آگاهی کامل بر تمامی وجوه و ابعاد صناعت شعر و مهمتر از همه قریحه و استعدادی خدادادی در این باب داشته است.

یکی از امتیازات مهم ظفرنامه، دقت مولف در ضبط وقایع، تلفظ املای نام اشخاص است که اطلاعات آن را از بزرگان مغولی و ایرانی کسب و ضبط کرده است. مستوفی در این اثر ارزشمند، بارها از ایران و ایرانیان یاد کرده و در ادامه راه خاندان جوینی و رشیدالدین فضل الله با محور قرار دادن ایران به ایرانی ساختن حاکمان مغول و انطباق آن ها با شاهان باستانی ایران می پردازد. ظفرنامه نشان می دهد که آن چه در اندیشه مستوفی می گذرد، تداوم مفهوم ایران زمین براساس آیین شهریاری باستانی در دوره اسلامی و ایجاد یک رنسانس ایرانی- اسلامی است. (۴)

تصحیح شاهنامه فردوسی

این ادیب نامور علاوه بر نوشتن آثار بی بدیل تاریخی و جغرافیایی و حتی سرودن شعر، به تصحیح متون کهن هم پرداخت. آن چنان که خود در مقدمه ظفرنامه تأکید می‌کند، وی با یافتن نزدیک به ۵۰ نسخه از شاهنامه حکیم فردوسی، تصحیح این متن را نزدیک به ۷۰۰ سال قبل با امروزی‌ترین روش تصحیح انجام داده که نزدیک به ۶ سال به طول انجامید. که این موضوع از تخصص وی در این زمینه حکایت دارد. بسیاری بر این باور هستند که آثار دیگری مانند مفاخر التواریخ در ۲۵ باب که در ۷۲۴ قمری به نگارش در آمده از آثار حمدالله مستوفی بوده است. همچنین ترجمه کتاب نهایه الادب فی الاخبار الفرس و العرب را نیز به او نسبت می‌دهند.

خاموشی

سرانجام این مورخ شهیر در ۷۵۰ قمری در قزوین دیده از جهان فروبست. آرامگاه وی در این شهر یکی از بناهای دوران ایلخانی به شمار می‌رود که بر روی بنایی به شکل مربع ساخته شده و دور تا دور آن مقرنس کاری است. در اطراف این آرمگاه کتیبه‌ای لاجوردی رنگ وجود دارد که با خط ثلث به معرفی پدران و آثار مستوفی اشاره شده است. این اثر در میان مردم قزوین به دلیل بلندی و کشیدگی بنا و گنبد مخروطی شکلش به «گنبز دراز» یا «گنبد دراز» مشهور است. آرامگاه مستوفی در ۲۰ بهمن ۱۳۱۸ خورشیدی به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

منابع:

۱- حمدالله مستوفی، ‌‫تاریخ گزیده، به‌تصحیح محمد روشن، ۲ج، تهران: بنیاد موقوفات محمود افشار یزدی‌‫، ۱۳۹۴، ص، ۴۶۵

۲- عزیزالله بیات، شناسایی منابع و مآخذ تاریخ ایران، امیرکبیر، ج۲، تهران، ۱۳۷۰، ص۹۴

۳- مقاله حمدالله مستوفی زندگی و آثار، نوشته نصرت الله قاسمی، مجله رشد آموزش تاریخ، دوره سیزدهم، شماره۳، بهار۱۳۹۱

۴- بازیابی مفهوم ایران زمین در آثار و آراء حمدالله مستوفی قزوینی، نوشته هاشم آقاجری احمد فضلی نژاد، تاریخ نگری و تاریخ نگاری دوره جدید بهار ۱۳۸۸ شماره ۱