چه بسیار ادیبان و شاعران که وقایع و حوادث گذشته را با نوعی تجزیه و تحلیل در قالب زبان شعر و داستان ثبت و ضبط کرده اند و به خاطر هنری که در ثبت وقایع بکار برده اند، اثر خود را جاودانه کرده اند. یکی از این افراد که آثار درخشان و بی بدیلی از خود به یادگار نهاده، جلال الدین همایی است، وی با بلاغت و شیوایی هنری و ادبی خود موفق شد، برای نخستین بار تاریخ ادبیات ایران را به نگارش دربیاورد و مطالب تاریخی را در شعر خود بازتاب دهد.

جلال الدین همایی از شاعران دوران معاصر ایران بود که در شعر سنا به معنای روشنایی خورشید تخلص داشت، وی در خصوص انتخاب این تخلص گفته است: «رسم پیشینگان بر این بود که تخلّص شاعر مبتدی را استادان پیش قدم معیّن می کردند، من از حدود چهارده سالگی که به مقتضای طبع موزون سخنی می بافتم، به منتخب حدیقه سنایی که هزار و یک بیت است، علاقه شدید داشتم و آن را از بر کرده بودم. عمّ بزرگوارم میرزا محمّد «سها» که پیشوای شعرای اصفهان بود و در این فن سمت استادی بر من داشت، فرمود که به تناسب سنایی تخلّص «سنا» اختیار کنم. من نیز به احترام گفته او این تخلّص را تا امروز تغییر نداده ام. فقط گاهی با کلمه همایی تخلص کرده ام».(۱)

چو شد روان عمادی به من گذاشت شرف             چو رفت جان سنایی به من بماند «سنا»

همایی علاوه بر شاعری، تاریخ نگار هم بود و بیش از ۱۵ کتاب درسی در زمینه ادبیات تاریخ، عرفان و دستور زبان نوشت. وی حتی با علم نجوم و اسطرلاب هم آشنا بود. در ادامه به مهم ترین خدمات و آثاری گرانسنگ وی می‌پردازیم:

خدمات علمی و فرهنگی

استاد همایی پس از سال ها فعالیت های فرهنگی توانست ده ها اثر گرانقدر شامل تالیف، تصحیح و تحقیق از خود برجای بگذارد. این آثار هر کدام به عنوان نمونه های ماندگار در عرصه فرهنگ و ادب اسلام و ایران مطرح هستند. یکی از بااهمیت ترین آثار این نویسنده فرزانه، تالیف کتاب تاریخ ادبیات ایران است، این کتاب  تاریخ ادبیات ایران را از زمان های قدیم تا عصر مولف در پنج جلد بازگو می‌کند. جلد نخست این کتاب از ازمنه قدیم تا انقراض ساسانیان، جلد دوم از انقراض ساسانیان تا حمله مغول؛ جلد سوم از حمله مغول تا انقراض صفویه؛ جلد چهارم از انقراض صفویه تا دوران مشروطیت ایران و جلد پایانی این کتاب هم بعد از پیروزی مشروطه تا زمان مولف را شامل می شود.

 همایی نخستین فردی است که تاریخ ادبیاتی برای ایران تدوین می‌کند. عبدالله نصری، استاد فلسفه دانشگاه علامه در گفت و گویی اظهار کرد: همایی با سبک و سیاقی خاص تاریخ ادبیات را تدوین می‌کند که بی‌سابقه و متفاوت است. پیش از او ما تذکره داشتیم و حالا او در نظر داشت، تاریخ ادبیات ایران را در پنج دوره تدوین کند. نکته جالب این است که او با آن پشتوانه‌ مطالعاتی در فلسفه و منطق در ابتدا موضوع و فایده‌ علم مورد نظر خودش را توضیح می‌دهد و با تقسیم‌بندی‌هایی وارد انواع تاریخ می‌شود و از تاریخ اجتماعی، سیاسی و ادبی نام می‌برد و تاریخ ادبی را «شرح حال ملتی از حیث آداب و علوم و علت پیدایش و تنزل و ترقی علمی و فکری آنها به طور عموم تعریف» می‌کند. او این را شامل موضوعاتی چون خط و زبان و علوم و آداب و شرح احوال نویسندگان، علما، حکما، ریاضی‌دانان و اطبا می‌داند؛ یعنی نگاهی بسیار گسترده به تاریخ ادبیات دارد و آن را منحصر به شاعران و نویسندگان نمی‌داند. همایی در این اثر محیط، نژاد، نیاز، زمان و استعداد را عوامل مؤثر در ادبیات عنوان می‌کند که این خود گواهی دیگر بر وسعت نظر و نگاه متفاوت او به تاریخ ادبیات است.    

بررسی احوال شاعران بزرگ

یکی دیگر از خدمات این نویسنده نامدار شرح حال و بررسی آثار، عقاید، افکار ادبی و تمام ابعاد زندگی شاعران بزرگی مانند امام محمد غزالی و مولوی است. وی در ۲اثر جداگانه به نام غزالی نامه و مولوی نامه به این مهم پرداخته و آثاری بی بدیل در این زمینه خلق کرده است که مورد استقبال اهل علم قرار گرفت. همایی در آغاز کتاب مولوی نامه در خصوص اهمیت کتاب خود می نویسد: «همه چیز درباره مولوی گفته اند، اما نگفته اند که مولوی خود چه می گوید. غرض و مقصد اصلی من از این عنوان بیان عقاید و افکار مولوی بود، چونان که از گفته های خود او به ویژه مثنوی شریف که روشنگر همه احوال و جوهر صافی خالص و لُبِ لَبابِ جمیع افکار و عقاید اوست، مستفاد می شود.

علاوه بر بررسی زندگی و احوال مولوی و محمد غزالی، استاد همایی اثری به نام خیامی نامه تالیف کرد که در آن به تجزیه و تحلیل آثار علمی، ادبی و ریاضی حکیم عمر خیام می‌پردازد. این کتاب توسط انتشارات سخن منتشر شده است. مختاری نامه یا مقدمه دیوان عثمان مختاری از دیگر آثار جلال الدین همایی به شمار می رود که توسط انتشارات علمی و فرهنگی چاپ شد. نویسنده دراین اثر به ترجمه حال و سرگذشت زندگانی مختاری می پردازد. عثمان مختاری یکی از شعرای بزرگ دربار غزنوی بود. اجزای اصلی و عمده دیوان حکیم مختاری غزنویات (مدایح سلاطین غزنوی)، کرمانیات و سمرقندیات (مربوط به مسافرت های شاعر به نواحی کرمان و سمرقند) هستند. (۲)

فنون بلاغت و صناعات ادبی

فنون بلاغت و صناعات ادبی از دیگر آثار به یادگار مانده از جلال‌الدین همایی است که در آن به فنون ادبیِ بدیع (آرایه‌های ادبی)، معانی و بیان می پردازد، همچنین این کتاب در تعریف و شروط فصاحت و بلاغت، آداب سخندانی و سخنوری و فن صنایع بدیع لفظی است. از ویژگی های برجسته این کتاب این است که چنان ساده و قابل فهم و خالی از حشو و زواید نوشته شده است که علاوه بر تالیف برای دانشجویان رشته زبان و ادبیات فارسی برای دانشجویان رشته های دیگر و همچنین دیگر طبقات و اصناف قابل استفاده است. بنابراین اهمیت این اثر در این است که با این‌که سال‌های بسیار از تألیف آن گذشته اما همچنان مرجع معتبری برای اهل فن به شمار می رود. این اثر توسط نشر هما منتشر شده است. سیدجلال‌الدین آشتیانی مقام همایی را در علوم ادبی کمال ثانی او دانسته و بر مقام و دانش او در منطق و ریاضیات و علوم نقدی تاکید کرده است. (۳)

تصحیح آثاری سودمند و خواندنی

وی در تصحیح متن‌های کهن و ارزشمند زبان و ادبیات فارسی چنان خدمتی کرد که یکی از بزرگان این وادی شد. یکی از ویژگی های مهم تصحیح های وی این است که تنها به تصحیح صرف نمی پرداخت، بلکه وی با مقدمه‌های مفصل و تعلیقات پرباری که در پیش و پسِ متن اصلی فراهم می آورد، آثاری سودمند و خواندنی به دست مخاطب می داد و سبب می شد تا خواننده به دریافت و درکِ صحیح متنِ مورد نظر هدایت شود. برای نمونه وی تصحیح و تنقیح التّفهیم ابوریحان بیرونی را به بهترین شکل و به مدت پنج سال منتشر کرد.

علاّمه قزوینی در خصوص تصحیح این اثر ارزشمند به همایی می‌نویسد: «وقتی التّفهیم شما به دستم رسید، مطالعه اش کردم، سجده شکر به جای آوردم که هنوز ایران از دانایان کارآمد تهی نمانده است». علی‌اشرف صادقی زبان‌شناس ایرانی، استاد بازنشستهٔ دانشگاه تهران بر این باور است که همایی این کتاب را بسیار مضبوط و عالمانه‌ تصحیح کرده است. پیداست که ریاضیات قدیم و مسایلی که در کتاب‌ها مطرح شده، به خوبی می‌دانسته و از عهده آن برآمده است. به هرحال، تصحیح ایشان از «التفهیم» دیگر رودست نداشته و هیچ‌ شخص دیگر نتوانسته دنبال تصحیح مجدد «التفهیم» برود. از دیگر تصحیح های وی می توان به نصیحة الملوک امام محمد غزالی، مصباح‌الهدایه و مفتاح‌الکفایه عزالدین محمود کاشانی، مثنوی ولدنامه و...اشاره کرد.

دیوان اشعار

جلال الدین همایی علاوه بر آن که از برجسته‌ترین محققان زبان و ادبیات فارسی، عرفان، تاریخ و فرهنگِ ایران بود و در تدریس شاخه‌های گوناگون ادب فارسی نیز از بزرگ‌ترین استادان و معلمان به‌شمار می‌رفت در سرودن انواع شعر نیز چیره دست بود. شعر او در مایه شعر سنّتی و زبان او ساده و روشن است؛ مشهورترین اثر به جای مانده از این استاد فرزانه دیوان اشعار وی است که همایی خود علاقه و وابستگی خاصی به آن داشت. یکی از مهم ترین ویژگی های اشعار وی جدا از اهمیت ادبی و اخلاقی این اثر، محتوا و نکات بسیار ارزشمند تاریخی است. (۴) این مجموعه شامل قصیده، غزل، قطعات، مثنویات و رباعیات است اما غزلیات وی از اهمیت بیشتری برخوردار هستند. محتوی و مضامین غزلیات وی عرفانی، سوزوگدازهای عاشقانه و موضوعات اجتماعی و همچنین قصاید همایی دربردارنده مضامین حکمی، عرفانی و اجتماعی است. از دیگر موضوع‌هایی که این ادیب در شعرهای خود به آن می پردازد، می توان به پندنامه‌های اخلاقی، مدح‌ و ستایش اهل بیت(ع)، اندیشه‌های فلسفی و عرفانی، تجلیل از بزرگان علم و ادب، شکوه و شکایت از اوضاع نابسامان روزگار اشاره کرد.

جلال الدین همایی همچنین مقالات تحقیقی و انتقادی متعددی از خود بر جای گذاشت، مقاله‌های وی در مجلات و روزنامه‌های «ارمغان»، «اطلاعات»، «ایران‌شناسی»، «تعلیم و تربیت»، «تماشا»، «جاویدان خرد»، «جوانان رستاخیز»، «رادیو ایران»، «سالنامه‌ آریان»، «سالنامه‌ شرق»، «سخن»، «مرزهای دانش»، «معارف اسلامی»، «مهر»، «وحید» و «یغما» چاپ می شد.

منابع

۱- همایی شیرازی اصفهانی، جلال‌الدین. برای اطلاع بیشتر ر. ک: تاریخ اصفهان. ‌به کوشش ماهدخت بانو همایی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ج ۱، ۱۳۷۵، ص نه (پیشگفتار).

۲- خوانساری، محمد. زندگی نامه استاد جلال‌الدین همایی. ‌زیر نظر مهدی محقق، ‌تهران: دانشگاه تهران، ۲۵۳۵ (۱۳۵۵)، ص ۲۴.

۳- فنون بلاغت و صناعات ادبی، جلال الدین همایی، انتشارات سخن، تهران، ۱۳۹۴، مقدمه کتاب

۴- یوسفی، ‌غلامحسین. چشمه روشن. ‌تهران: علمی، ج ۱، ۱۳۶۲، ص ۵۵۳ و ۵۵۷.