کریم ساعی، نخستین فردی بود که قانون جنگل‌بانی و جنگلداری را تصویب کرد و توانست جنگل‌های ایران را از تاراج متجاوزان نجات دهد. آنچه بیشتر ساعی را تا به امروز جاودانه کرده، ابتکار عمل او در خلق و طراحی خیابان ولیعصر(عج) و کاشت چنارهای حاشیه این مسیر بوده است.

امروزه مفهوم شهرها بدون وجود فضای سبز موثر در اشکال گوناگون آن قابل تصور نیست. فضاهای سبز شهری به عنوان جزو ضروری پیکره یگانه شهرها در متابولیسم آنها نقش اساسی را دارا هستند که کمبود آنها می توانند اختلالات جدی در حیات شهرها به وجود آورد. افزایش روزافزون جمعیت و پیچیدگی مسایل شهری، آلودگی های زیست محیطی و ... گاه موجب می شود که شهرسازان فراموش کنند یا نتوانند این مقصود را به انجام برسانند که شهروندان در این هیاهوی زندگی، آلودگی، خستگی و این روزمرگی، نیاز به آرامش و استراحت دارند.

این امر سبب شده است که در عصر حاضر، عواملی همچون نزدیکی طبیعت به محل کار و زندگی انسان فضاهای سبز کوچک داخل شهرها و نیز فواید آنها برای مردم و ... کمتر مورد توجه قرار گیرند. فضای سبز عمومی یا همان پارک ها تأثیر بسزایی در بهبود کیفیت زندگی شهروندان و زیباسازی سطح شهر دارد. شهروندان بیشتر به منظور دسترسی به هوای سالم، تفریح خانوادگی، کسب نشاط و دوری از آلودگی ها و محدود بودن محیط مسکونی، پیاده روی، رفع خستگی، گریز از یکنواختی زندگی و ... به پارک های شهری روی می آورند و این فضاها تأثیر بسزایی در زیباسازی محیط های شهری دارند. در میان پارک های تهران می توان به پارک ساعی از قدیمی ترین فضاهای شهری اشاره کرد، پارکی که به گفته بسیاری کارشناسان شهری و گردشگران آرامشی میان دو خیابان شلوغ است،‌ پارکی که قدمت آن به ۵ دهه قبل باز می‌گردد. (۱)

این پارک زیبایی چندانی به خیابان ولیعصر داده است و از دیرباز میزبان شهروندان و به ویژه علاقه‌مندان به پرندگان است. طراحی پلکانی و متفاوت این پارک نسبت به پارک های دیگر پایتخت سبب شده تا شهروندان و گردشگران بسیاری را به خود جذب کند. ساخت پارک ساعی در ۱۳۲۴ خورشیدی آغاز شد. کریم ساعی با کاشت درخت‌های چنار، آن را در اختیار وزارت کشاورزی قرار داد و استاد حسن محجوبی وظیفه طراحی آن را در دهه ۴۰ خورشیدی بر عهده گرفت. استاد محجوبی به غیر از طراحی پارک ساعی، کار نظارت بر ساخت پارک‌های ملت و نیاوران را هم بر عهده داشت. عملیات ساخت بوستان ساعی در ۱۳۴۲ آغاز شد و تا ۱۳۵۲ خورشیدی ادامه داشت. این پارک در حاشیه خیابان ولیعصر بلندترین خیابان خاورمیانه با چنارهای به هم تنیده و زیبایش بخشی از تاریخ تهران است. وجود این چنارها یک مشخصه هویتی به خیابان داده و آن را به شکل یکی از زیباترین خیابان‌های دنیا درآورده است.۶۰ هزار چنار که در دوطرف این خیابان از ۱۳۱۸ خورشیدی زیبایی این خیابان را صدچندان کرده در خاطرات نسل‌های زیادی از تهرانی‌ها جا دارند. کاشت تمام این درختان نیز با طراحی و نظارت کریم ساعی پدر جنگلبانی ایران، انجام شد. (۲)

زندگینامه

کریم ساعی در ۱۲۸۹ خورشیدی در مشهد چشم به جهان گشود. او تحصیلات خود را تا پایان دوران متوسطه در زادگاهش گذارند. او تصمیم گرفت، برای ادامه تحصیل به تهران بیاید و مدرک کارشناسی خود را در مدرسه عالی فلاحت دانشگاه تهران در ۱۳۱۰ خورشیدی با درجه مهندسی به پایان رسانید. پس از آن برای ادامه تحصیل بورسیه کشور فرانسه را به دست آورد و برای مدت ۲ سال با دیگر محصلان به خارج کشور اعزام شد و توانست با درجه ممتازی فارغ التحصیل شود. ساعی پس از آن راهی آمریکا شد و در ۱۳۱۶ خورشیدی کارشناسی ارشد خود در رشته آمار جنگل را از دانشگاه برکلی کالیفرنیا اخذ کرد.(۳)

تشکیل دایره جنگل، نخستین تشکیلات جنگل بانی ایران

کریم ساعی بنیانگذار جنگل بانی نوین ایران و پایه گذار سازمان جنگل ها و مراتع کشور و نخستین کتاب جنگل شناسی در ایران به قلم او نوشته شده است. روزی که استاد ساعی سخن از جنگل و جنگلبانی به زبان آورد، افرادی که با او هم صدا شدند از تعداد انگشتان دست کمتر بودند. وی همچنین تدریس جنگل شناسی را برای نخستین بار در دانشکده کشاورزی کرج آغاز کرد و خشت اولیه آزمایشگاه جنگل و چوب شناسی را بنا نهاد.

ساعی برای شناسایی و طبقه بندی جنگل های ایران مسافرت های پی درپی علمی به نقاط متعدد کشور را آغاز کرد و مساحت جنگل های ایران را در آن زمان ۱۸ میلیون هکتار ارزیابی کرد و مقالات بسیاری درباره جنگل های ایران در مجلات داخلی و خارجی به چاپ رساند. استعداد شگرف، دانش عمیق در جنگل، مهندسی و ریاضیات، ادب و هوش سرشار ساعی به او شخصیتی بین المللی داده بود به طوری که در همان سال های تحصیل در فرانسه به خاطر موفقیت های کم نظیری که کسب کرده بود مجله معروف bois de Revue با چاپ عکس و زندگینامه ساعی او را یکی از نوابغ و نوادر علمی معرفی کرد.(۴)

در واقع، او نخستین فردی است که برای جنگل کاری و توسعه فضای سبز در تهران گام های مؤثری برداشت. عشق به وطن استاد ساعی را به ایران کشاند و نخستین تشکیلات جنگلبانی ایران را تأسیس کرد و برای نخستین بار رشته جنگل را در دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران دایر کرد و خود به عنوان مدرس مشغول به تدریس این رشته در دانشگاه تهران شد. ساعی نخستین فردی بود که به تعیین مساحت جنگل های ایران پرداخت و نخستین نشریه ایرانی در زمینه منابع طبیعی را با عنوان بنگاه شورای عالی انقلاب اسلامی، کمیته فرهنگ و تمدن اسلام و ایران جنگل منتشر کرد.(۵)

ساعی، بنیانگذار رشته جنگل داری

در ۱۳۲۱ خورشیدی به پیشنهاد ساعی و پشتیبانی احمدحسین عدل رییس وقت دانشکده کشاورزی کرج، رشته جنگل بنیان گذاری شد و از ۱۳۲۴ خورشیدی، پس از انتقال دانشکده کشاورزی از فلاحت به دانشگاه تهران، رشته جنگل توسعه بیشتری یافت. ساعی درخت را هدیه خدا و سازنده بدنه اصلی حیات می دانست. استاد ساعی در ۱۳۲۵ خورشیدی در شورای دانشکده کشاورزی به همراه استادان بزرگی همچون تقی بهرامی و مهندسی عطایی عضویت یافت. او با عنوان استاد جنگل و مراتع نیز برای آموزش دانشجویان منشأ خدمات بزرگی بود. یکی از خدمات پرارزش استاد ساعی، سازماندهی به اداره جنگلبانی کشور بود که خود مسوولیت آن را بر عهده داشت. (۶)

به همین منظور برای نخستین بار قانون جنگل بانی و جنگلداری را به تصویب رسانید و توانست جنگل های ایران را از تاراج متجاوزان نجات دهد. به دنبال آن با برگزاری کلاس های تخصصی آموزش عالی جنگل، کادر متخصص در امور جنگلبانی و جنگل داری تربیت کرد. از ساعی کتاب ارزشمندی در ۲جلد با عنوان جنگل شناسی انتشار یافته است.

احداث پارک ساعی و کاشت چنارهای خیابان ولیعصر

پارک ساعی تهران و چنارهای رشید و سر به فلک کشیده خیابان ولیعصر یادگار فراموش نشدنی و آثار ماندگار اوست. او معتقد بود تا چند سال آینده مناطق مسکونی و صنعتی توسعه می یابد و درختان به منزله ریه های شهرهای آلوده ایفای نقش می کنند. خیابان ولی عصر تهران با چنارهای ۷۰ ساله و پارک ساعی تهران تنها گوشه کوچکی از خدمات کریم ساعی برای رفاه حال شهروندان تهرانی بود. او رفاه جامعه را در آسایش افراد و محترم شمردن حقوق شهروندان می دانست و نخستین فردی بود که به توسعه فضای سبز شهری در تهران پرداخت. خیابان ولیعصر تهران به عنوان یادگار ارزنده استاد ساعی در کنار شانزلیزه پاریس و هاید پارک لندن همچنان می درخشد و هویت تاریخی تهران را به رخ جهانیان می کشد. چنارهایی که او در دو طرف خیابان ولیعصر از میدان تجریش تا میدان راه آهن کاشت، طولانی ترین خیابان پایتخت را در مدت کوتاهی به یکی از زیباترین خیابان های ایران و جهان بدل کرد.

پس از استاد ساعی و در ۱۳۳۴ خورشیدی، تدریس جنگل و چوب شناسی به عهده شاگرد پرتوان رضا حجازی سپرده شد. وی برای گسترش و تجهیز آزمایشگاه جنگل و چوب شناسی تلاش های فراوانی کرد از جمله دوره آموزشی تخصصی جنگل را در دانشکده دایر کرد و سرانجام در ۱۳۳۸ نخستین دانش آموختگان متخصص رشته جنگل، آماده خدمت در کشور شدند. ساعی را پدر جنگل بانی ایران لقب داده اند اما امروز با گذشت ۶۸سال از مرگ زود هنگام وی، هنوز کمتر فردی از عامه مردم و مسوولان شهری و کشوری از خدمات ارزنده وی آگاه هستند. (۷)

درگذشت کریم ساعی

سرانجام، استاد ساعی در راه بازگشت از یک مأموریت پژوهشی از شیراز به تهران در اثر سقوط هواپیما، جان خود را از دست داد. خبر این سانحه را روزنامه کیهان در آن زمان به این گونه در صفحه نخست به چاپ رساند: «روز پنجشنبه ۴ دی ۱۳۳۱ هواپیمای مسافربری شرکت هواپیمایی ایران نزدیک فرودگاه مهرآباد سقوط کرد و ۲۴ تن از سرنشینان آن کشته شدند. در ذیل این خبر عکس کریم ساعی و چند تن دیگر از جان باختگان این سانحه نیز چاپ شده بود.» به وصیت خودش، او را در دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران که همان جا روزگاری دانشجو و روزگاری مدرس بود به خاک سپردند. (۸) بدون تردید نام این استاد بزرگ به خاطر علم و کوشش و ایثار و خدمات برجسته علمی و فرهنگی و سازندگی برای همه دوره ها و نسل های این سرزمین، بر سر لوحه تاریخ علوم منابع طبیعی ایران تابناک خواهد ماند.

منابع:

۱. باقری زنوز، ابراهیم، تاریخ تحولات علوم کشاورزی، (از دوران باستان تا عصر حاضر در ایران )، تابستان ۱۳۸۲ ش .

۲. بروشور روابط عمومی دانشکدة منابع طبیعی، بزرگداشت استاد کریم ساعی، ۴ دیماه ۱۳۸۱

۳. روزنامه اطلاعات، ۴ دی ماه ۱۳۳۱ ۸۵/۱۰/۵

۴. مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران، ۱۳۴۳ ش . ۷

۵. مصدق، احمد، جنگلشناسی، دانشگاه تهران، ۱۳۸۳ ش . ۸

۶. ملکزاده، الهام، دانشجویان ایرانی در اروپا، تهران، ۱۳۸۱ ش . ۹ .

۷. ملکزاده، ایرج، ترویج و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی .

۸. کیهان، شمارة ۲۸۸۵ ،شنبه ۶ دیماه ۱۳۳۱.