آیت‌الله سیدمرتضی پسندیده از مجتهدان مبارزی بود که با وجود خطرات فراوان رژیم پهلوی در طول سال های تبعید امام خمینی(ره) به ساماندهی مبارزات مردمی پرداخت و باعث شد تا در آن برهه از زمان نام و موقعیت امام راحل حفظ و تقویت شود.

روحانیون به عنوان مخالفان پرقدرت رژیم پهلوی همواره نقشی اساسی در پیروزی انقلاب اسلامی و استقرار جمهوری اسلامی ایران داشتند. آنان با تلاش های سیاسی و فرهنگی انگیزه بازگشت امام خمینی(ره) را به ایران تقویت کردند و اینگونه باعث گسترش ایدئولوژی مذهبی به عنوان جایگزین ایدئولوژی رسمی، شدند. هر چند در آن برهه از زمان نسل جدید روحانیت در ظاهر از حزب و تشکیلات منسجم بی بهره بود اما شبکه ای گسترده از طرفداران امام(ره) را در اختیار داشتند که می توانست چون سازمانی نیرومند و متشکل گردونه انقلاب را به حرکت درآورد.

گزینش برخی از مساجد و مؤسسات دینی به عنوان پایگاه های مبارزه، تشکیل جلسات و هیأت ها و سخنرانی های متعدد در تشریح اهداف امام(ره)، انتشار مرتب اعلامیه ها و نشریات در سال های ۴۳ و ۴۴ و فعالیت های فرهنگی مختلف مانند تأسیس مدارس خاص و تدوین کتب دینی آموزش و پرورش بخشی از اقدامات روحانیت در سال های مبارزه علیه طاغوت بود. در این میان می توان به نقش تاثیر گذار آیت الله سید مرتضی پسندیده برادر امام خمینی(ره) بنیانگذار جمهوری اسلامی اشاره کرد. یکی از مقاطع مهم مبارزات آیت‌الله پسندیده ساماندهی مبارزات مردم خمین در واقعه ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ بود. چنانچه وی در ۱۵ خرداد با سخنرانی در میدان مرکزی خمین به طور آشکارا به حمایت از حرکت برادرش امام خمینی(ره) پرداخت.

زندگینامه و رشد علمی آیت الله پسندیده

در فروردین ۱۲۷۵ خورشیدی در خانه سید مصطفی‌ خمینی، فرزندی چشم به جهان گشود که سید مرتضی نامیده شد. او هشت‌ ساله بود که پدرش تـوسط خوانین‌ محلی به دلیـل مـقاومت در برابر زورگویی های آنان به شهادت رسید و سید مرتضی برادر بزرگ‌تر امام‌ خمینی(ره) بعد از قصاص قاتل والدش‌ که در تهران صورت‌ گرفت به خمین، زادگاه خود بازگشت. او همراه برادرش در مکتب ملا ابوالقاسم به فراگیری مقدمات درس‌ حوزه مشغول شد.

سیدمرتضی در ۴۱ سالگی همراه برادرش، سید نورالدین راهی اصفهان‌ شد و نـزد حـاج میرزا رضا نجفی، شرایع را فراگرفت و در مدت هشت سال اقامت در آنجا مطول و شرح لمعه را از آقا میرزا علی یزدی آموخت. هـنگامی‌ که‌ سید مرتضی مشغول دانـش‌اندوزی در اصـفهان بـود، جنگ جهانی اول رخ داد که شعله‌های آن تا ایران و اصفهان را در برگرفت‌. بر اثر آشفتگی های ناشی‌ از این بلای جهانی، سیدمرتضی و برادرش‌ بعد از تحمل مشقت های‌ گـوناگون بـه خمین برگشتند.

پس از مدتی برای تکمیل‌ تحصیلات به عتبات عراق رفت و در نجف اشرف‌ نزد علمایی چون «آقا ضیاء الدین عراقی و حاج‌ شـیخ عـبد الکـریم حائری» خارج فقه و اصول را تکمیل‌ و از برخی‌ علمای نجف اجـازه اجتهاد دریافت‌ کرد. وقتی شهید مدرس در مدرسه‌ سپه‌سالار یا شهید مطهری کنونی به تدریس فقه و اصول مشغول بود، سـید مـرتضی از محضر این فقیه مبارز چند ماهی استفاده کرد. آیت‌ اللّه‌ پسندیده بعد از رسـیدن‌ بـه مـقام اجتهاد به خمین بازگشت و به‌ تدریس‌ فقه، اصول، کلام، منطق و نـحو در ایـن دیـار روی آورد. عـده‌ای از جـوانان‌ طلبه‌ که مشتاق معارف و کمالات‌ دینی بوده‌اند در درس او حضور می‌یافتند. امام‌ خمینی‌ (ره‌) منطق، سـیوطی و مـطول را از برادر خود آقا سید مرتضی فرا گرفت و در خمین از درس او استفاده مـی کرد. آقا مرتضی در کنار این‌ تلاش‌ عبادی به ترویج‌ دیانت و ارشاد و هدایت اقشاری از مردم اهتمام مـی‌ورزید.(۱)

بـرنتابیدن‌ جـفا و تجاوز

ظلم‌ستیزی و مقاومت در برابر ناروایی های کارگزاران‌ ستم‌ و طغیان‌گران‌ محلی با زندگی آیت اللّه‌ پسندیده عـجین‌ شده‌ بود. او که در خانواده‌ای اهل اجتهاد و جهاد به‌ بالندگی رسیده بود از زمانی‌ کـه بـه‌ تـشخیص رسید، والد بزرگوار را در مقابل‌ ظلم‌ حاکمان محلی و خوانین‌ یافت که در همین‌ راه به شهادت‌ رسید. در زمـان‌ اشغال ایران توسط متفقین‌ و تصرف‌ کشور، آیت اللّه‌ پسندیده با خرید غـلات و ارزاق عمومی برای تأمین نان و خوراک‌ قوای‌ مـتجاوز بـه مـخالفت برخاست، خود در این‌باره‌ گفته‌ است: «من‌ بـه‌ عـظام‌ الدوله که رییس دارایی‌ گلپایگان‌ بود، گفتم: نمی‌گذارم اینها تمام غلاّت‌ و ارزاق مردم را بخرند و تـاراج کـنند، مگر اینکه‌ نان‌ محلی تـأمین شـود بعد از آن ‌ اگـر مـازادی‌ داشت‌ بخرند؛ وگرنه نمی‌شود.»(۲)

مقاومت‌ وی در مـقابل عمال‌ حکومت و متفقین، موجب‌ پرونده‌سازی و اعمال فشار به او شد و اینگونه او را به خمین تبعید کردند، البته با تمهیداتی که به عمل آمد، حکم را غیر قانونی اعـلام کـردند و از تبعید وی صرف نظر شـد. بـعد از تـصویب قانون متحدالشـکل شدن لباس در حکومت‌ پهلوی اول، آیـت اللّه پسـندیده را تحت فشار قرار دادند که لباس‌ روحانی خود را تغییر دهد اما چون‌ وی‌ از عـلمای نـجف اجازه اجتهاد داشت، مدارک مزبور را بـه مـأموران‌ ارایه داد و آنان هـم جـوازی صـادر کردند که بر اسـاس آن سید مرتضی‌ موسوی خمینی می‌تواند معمم باشد و پوشیدن‌ لباس روحانیت برایش مجاز خواهد بود. در ارتـباط بـا حل مشکلات‌ مردم منطقه و موضوع مـبارزات بـا شـهید سـید حـسن مدرس ارتباط برقرار کرد در جلسه‌ای با حضور آیت اللّه شیخ عبد الکریم حـایری عـلیه‌ سـردار سپه سخنرانی کرد. او در خـاطره‌ای گـفته اسـت‌: «از تـهران بـه قـم‌ رفتم و آیت اللّه حایری را ملاقات کردم، در یک جلسه‌ای که‌ جمعی هم بودند، علیه سردار سپه که‌ آن وقت رییس الوزرا بود، صحبت‌ کردم‌.» (۳)

مخالفت‌ با اصلاحات ارضی‌ فرمایشی

هنگامی که امام خمینی (ره) رفراندوم‌ شاه‌ و اصلاحات‌ ارضی او را تحریم‌ کرد، بر خلاف این حرکت، رژیم‌ پهلوی در بهمن ۱۴۳۱ خورشیدی برنامه اصـلاحات ارضـی ‌را به مرحله اجرا درآورد در همان ایامی که هرگونه‌ اعتراضی به شدت سرکوب‌ می شد، آیت‌ اللّه پسندیده که در خمین‌ دفتر اسناد رسمی داشت از تنظیم‌ اسـناد اجـتناب کرد و چون بر این امـر اصـرار شد به طور کتبی نوشت: «چون تنظیم اسناد مربوط به‌ مرحلهء اول‌ اصلاحات‌ ارضی خلاف‌ شرع است؛ لذا از انجام این امر در دفترخانهء خود ممانعت خواهم نـمود.»

فعالیت سیاسی و هـمگامی بـا قیام ۵۱ خـرداد ۱۳۴۲

یکی از مقاطع مهم مبارزات آیت‌الله پسندیده ساماندهی مبارزات مردم خمین در واقعه ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ بود. او در ۱۵ خرداد با سخنرانی در میدان مرکزی خمین‌ به طور آشکارا به حمایت از حرکت برادرش امام خمینی(ره) پرداخت.‌ پس از قیام خونین ۱۵ خرداد و دستگیری امام راحل، آیت الله پسندیده به همراه مراجع و علمای دیگر به تهران عزیمت کرد و در اعتراض دسته جمعی علما به این واقعه مشارکت فعال داشت. در پی اعتراض امام خمینی(ره) به تصویب لایحه کاپیتولاسیون که به بازداشت و تبعید ایشان انجامید، آیت الله پسندیده در نامه ای به امیرعباس هویدا نخست وزیر وقت، ضمن درخواست مسافرت به ترکیه و دیدار با امام(ره)، چنین نوشت: «ادامه تبعید مرجع تقلید شیعیان حضرت آیت الله العظمی خمینی مدظله العالی با شایعات اخیر موجب نگرانی شدید است...»(۴)

با تبعید امام(ره) به ترکیه و سپس عراق، آیت الله پسندیده با وجود خطرات فراوان رژیم در طول سال های تبعید امام خمینی(ره)، مسوولیت تأمین و پرداخت شهریه شاگردان ایشان در قم را برعهده گرفت. کمک مالی به خانواده زندانیان سیاسی و تبعیدشدگان و پرداخت شهریه امام(ره) در حوزه های علمیه سراسر کشور، باعث شد، نام و موقعیت امام(ره) در حوزه حفظ و تقویت شود.

استقرار در بیت امام خـمینی (ره)

حمایت های آیت اللّه پسندیده از امام‌ راحل و نهضت‌ او ادامه‌ داشت‌ تا آنکه‌ وی جهت رونق‌ بخشیدن بـه بـیت‌ امام(ره) در قم به عنوان مأمن و محفل‌ یاران، دوستان و مقلدان آن حضرت(ره)‌، تصمیم‌ به هـجرت بـه قـم گرفت، این‌ مهاجرت‌ با هماهنگی‌ امام خمینی(ره) که‌ توسط‌ حاج‌ سید احمد به وی ابـلاغ‌ شده بود، صورت پذیرفت.

حضور او در بیت امام(ره) یکی از عوامل مهم ارتباط انقلابیون با امام(ره) در نجف اشرف و نوفل لوشاتو بود. به همین دلیل ساواک با خطرناک تشخیص دادن حضور او در قم، در یک دادگاه فرمایشی آیت الله پسندیده را برای مدت سه سال به شهر کویری انارک تبعید کردند اما آیت الله پسندیده حکم غیرقانونی تبعید را نادیده گرفت و با شهامت به قم بازگشت. هرچند آیت الله پسندیده در سال های پس از انقلاب فعالیت سیاسی خاصی نداشت اما در برخی مقاطع حساس تاریخی آنچنان که خود می گفت «به حکم وظیفه شرعی و ملی» با ارسال نامه هایی برای امام و برخی دیگر از مسوولان کشوری نکاتی را که «به صلاح مملکت» می دانست، یادآور می شد.(۵)

آیت‌ اللّه‌ پسندیده بعد از پیروزی‌ انقلاب‌ اسلامی‌ بر خلاف موقعیت‌ ویژه‌ای که از نظر مقامات علمی، تجربه و مبارزات مـستمر خـویش‌ داشت‌، همچون گذشته افتخار وکالت‌ امام‌ خمینی(ره) در امور شرعی‌ مردم‌ را به هرعنوان و سمتی و هرگونه‌ امتیازی‌ ترجیح داد و در طول سال ها پس از استقرار نظام اسلامی با بزرگواری و بی‌هیچ ادعا و توقعی و بدون کمترین تغییری در مواضع، مشی و شیوه زندگی خویش، همان‌ روش‌ گذشته را ادامه داد.

تحکیم اخوت‌، تکریم‌ برادر

ارتباط‌ مـتقابل‌ امـام(ره) و آیت الله‌ پسندیده‌ در آداب اخوت اسلامی و معاشرت دینی الگویی مـهم بـه شمار می‌رود. در یک سوی این ارتباط ژرف‌ عاطفی‌ فقیه‌ و مرجعی نامدار و رهبری عالیقدر چون امام خمینی(ره) قـرار دارد و در سـوی دیـگر، برادر بزرگ ایشان دیده می‌شود که سال هایی‌ چند مسوولیت سـرپرستی و استادی امام(ره)‌ را داشته است. در بخشی از نامه امـام(ره) از تـرکیه بـه آیت اللّه‌ پسندیده آمده است: «برادر بزرگوار، قربانت شوم!شما را بـه خـدای متعال قسم می‌دهم به‌ حرف های دکتر در مورد سلامتی خود ترتیب اثر دهید، چرا موجب نگرانی‌ هـمه می‌شوید؟ خداوند لازم نـموده‌ اسـت که در مواقع احتمالی ضرر، انسان از آنچه موجب است، اجتناب‌ کند؛ اگرچه تـرک حـجّ، صـوم و صلات‌ باشد...» (۶)

سرانجام آیت الله پسندیده

سرانجام این عالم ربانی و فقیه سُترگ در ۲۲ آبان ۱۳۷۵خورشیدی بعد از حدود یک سده زندگی پرفراز و نشیب بدرود حیات گفت و در مسجد حضرت معصومه (س) به خاک سپرده شد.

منابع :

۱- هفت هزار روز تاریخ ایران و انقلاب‌ اسلامی، مرکز اسـناد انقلاب‌ اسلامی‌،تهران، ج اول،ص ۱۴۳و ۳۸۵.

۲- صحیفه امام،سید روح اللّه موسوی خمینی، مؤسسه تنظیم و نـشر آثـار امـام خمینی،تهران، چاپ سوم،۸۷۳۱،چ اول،ص ۳۱؛افتخار آفرینان استان مرکزی،ج سوم‌،ص ۷۷۲‌.

۳- آیت‌الله پسندیده، موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی

۴- مرکز اسناد انقلاب اسلامی

۵- فصلنامه حضور،مؤسسه تنظیم و نـشر آثـار امام خمینی رحمه اللّه،تهران،ش ۷۱،ص ۲۵۳؛یاران‌ امام به روایت اسناد ساواک...،«ش».

۶- وعده دیدار(نـامه‌های امـام خمینی به حاج‌ سید احمد خـمینی،تهران،عروج،۳۸۳۱ ش، ص ۴۴،۶۴،۰۵،۷۵.