سال‌ها قبل عده ای با مهارت کامل دهلوی را فراری دادند. او را کنار گذاشتند که در جریان موسیقی نباشد.  آنها خوب می‌دانستند اگر دهلوی باشد فهرست بسیاری اساتید و پیشکسوتان امروز هم شکل دیگری می‌گرفت و جایی برای آنها وجود نمی‌داشت. دهلوی جای بسیاری از آدم‌های کوچک را تنگ کرده بود. آنها خوب فهمیده بودند، دهلوی که با مدیریتش بر هنرستان موسیقی دوران طلایی این هنرستان را رقم زد به‌زودی خواهد توانست، هنرمندانی را تربیت کند که این افراد در میانشان جایی نداشته باشند. سرانجام او رفت و آسوده شد؛ اما دلگیر و دلشکسته رفت در حالی که بسیاری تیرهای بی‌مهری را به قلب مهربان دهلوی پرتاب کردند. این سخنان مربوط به علی رهبری، موسیقیدان بین‌المللی و رهبر پیشین ارکستر سمفونیک تهران و از شاگردان مرحوم دهلوی است که پس از درگذشت او در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار کرده بود. (۱)

علی رهبری در کنار حسین دهلوی

حسین دهلوی از نوآوران در موسیقی ایرانی و نوآور در موسیقی سنتی در پیوند با اپرای قصه‌های ایرانی و همچنین تربیت شاگردانی برجسته در موسیقی معاصر ایران کارنامه‌ای درخشان دارد. تدوین متد تمبک به وسیله او و جمعی دیگر از جمله حسین تهرانی، مصطفی پورتراب، فرهاد فخرالدینی و هوشنگ ظریف برای بهبود جایگاه تمبک در موسیقی ایرانی و آسان‌سازی آموزش این ساز، توجه به ساخت سنتور کروماتیک برای جبران مشکل کوک این ساز برای استفاده در ارکستر از جمله این مواردند.

دهلوی همچون بسیاری از هنرمندان این سرزمین به دلایل مختلف نتوانست زندگی مادی و فردی خود را ارتقا دهد و تا سال های پایانی زندگانی پربار خود دچار استیصال و بی مهری بود. علی رهبری از نزدیکان دهلوی دراین باره گفته است:در کمال تاسف و ناباوری دیدم دهلوی برای امرار معاش از این موسسه و آموزشگاه به این موسسه و آموزشگاه دیگر می‌رود.  او استاد بزرگ موسیقی ایران بود. اگر دهلوی ها به فعالیت خود و در جایگاه شایسته خود فعالیت می‌کردند وضعیت موسیقی بهتر از امروز بود. (۲)

دهلوی متولد هفتم مهر ۱۳۰۶ خورشیدی در تهران است. آموزش موسیقی را در ۵ سالگی نزد پدرش معزالدین دهلوی که از شاگردان علی اکبر شهنازی بود آغاز کرد. اما این فراگیری به جهت سخت بودن روش آموزش در این سن و سال نیمه تمام ماند تا زمانی که مادر با مشاهده علاقه فرزند در ۹ سالگی مجددا شروع آموزش نزد پدر را پیشنهاد کرد و بدین ترتیب بود که او دوره اول ویولن را نزد پدر فراگرفت و سپس دوره دوم (ردیف راست کوک) را نزد ابوالحسن صبا گذرانید و وارد هنرستان موسیقی شد و از آن پس به فراگیری علمی موسیقی گرایش پیدا کرد. در ادامه به وسیله روبیک گریگوریان رئیس وقت هنرستان به حسین ناصحی معرفی می شود و هارمونی، کنترپوان و اصول آهنگسازی را از او فرا گرفت. با ورود پروفسور توماس کریستین داوید (استاد اتریشی) به دعوت دانشگاه تهران، دهلوی آموزش آهنگسازی را نزد او ادامه داد و در همین کلاس ها ایده اپرانویسی در او شکل گرفت. (۳)

دهلوی فارغ التحصیل آهنگسازی از هنرستان عالی موسیقی در ۱۳۳۹ خورشیدی است. او در دوره هنرستان با همکاری ابوالحسن صبا ارکستر شماره یک هنرهای زیبا را راه اندازی کرد و در همین دوره چند اثر از آثار صبا را برای ارکستر تنظیم کرد.

دهلوی در ۱۳۴۱ خورشیدی پس از مهدی مفتاح و قبل از مصطفی کمال پورتراب به ریاست هنرستان موسیقی ملی برگزیده شد و تا فروردین ۱۳۵۰ خورشیدی در این مقام باقی بود و در این تاریخ به واسطه اشتغالات هنری از ریاست هنرستان استعفا داد و ۲ سال برای تکمیل معلومات و مطالعات هنری به آلمان و اتریش سفر کرد. دهلوی در مدت ۱۰سال تصدی هنرستان به خوبی این سازمان آموزشی را اداره کرد و نظم، تحول و جهشی در هنرستان پدید آورد. او خود در دوره دوم هنرستان رشته های تئوری موسیقی ایران، تلفیق شعر و موسیقی، فرم موسیقی ایران، هارمونی و ارکستر را درس می داد و از ۱۳۴۱ خورشیدی عضویت شورای موسیقی هنرهای زیبا و وزارت فرهنگ و هنر وقت را بر عهده داشت. (۴)

ارکستر شماره یک اداره هنرهای زیبا به رهبری دهلوی

دهلوی در آینه آثار موسیقیایی و مکتوب

در بیشتر کارهای موسیقیایی دهلوی که با نگرشی بر موسیقی ملی ایران ساخته شده اند، در کنار گروه سازهای زهی متشکل از ویولن های اول و دوم، ویولا، ویولنسل و کنترباس و بادی چوبی شامل فلوت، ابوا، کلارینت و کلارینت باس، یک گروه از سازهای مضرابی ایران شامل سنتور، تار و عود نیز قرار می گیرند. در این آثار خصوصیات دستگاه ها و آوازهای ایرانی از جمله ربع پرده ها و گرایش های درجات مختلف گام ها به طور دقیق رعایت می شوند. در عمده این آثار اجرای ربع پرده ها که خاص موسیقی ایرانی است به سازهای زهی و بادی چوبی نیز واگذار شده اند که گوش نوازنده بایستی به طور دقیق با موسیقی ایرانی آشنا باشد و به خصوص اجرای آنها در سازهای بادی که فاقد این فواصل هستند، دشوارتر است و نوازنده بایستی این فواصل را از طریق تغییر طول لوله صوتی با لب های خود ایجاد کند. دهلوی در هارمونیزاسیون و تنظیم این قطعات از شیوه خاص خود استفاده کرده و تا به حال نیز روش جامع و مدونی برای این کار ارائه نشده است. (۵)

حسین دهلوی در کنار خلق آهنگ های مختلف، همواره به انتشار پارتیتور (نت نوشته) آثار خود نیز همت گماشته است و به جرات باید او را تنها موسیقیدان ایرانی دانست که چنین رویکردی به آثار خود دارد. «دوئو سنتور در سه گاه»، «شورآفرین در شور برای ارکستر»، «چهارنوازی مضرابی در اصفهان»، «سوئیت بیژن و منیژه برای ارکستر زهی»، «بیژن و منیژه برای ارکستر سمفونیک» (۸ قسمت)، «سرباز برای آواز گروهی و ارکستر» و... تنها بخشی از آثار چاپ شده اوست.

یکی دیگر از آثار شاخص دهلوی و به طور کلی موسیقی ایران در پاییز ۱۳۷۹ خورشیدی به وسیله انتشارات ماهور با عنوان «پیوند شعر و موسیقی آوازی» منتشر شد که به یک کتاب مرجع در این زمینه تبدیل شد. قبل از این نویسندگان دیگری از جمله حسینعلی ملاح نیز تالیفاتی در این خصوص داشته اند اما مطالب این کتاب تخصصی تر و کاربردی تر هستند. دهلوی این کتاب را حاصل ۴۴ سال تحقیق، تدریس و مداقه در شعر فارسی می داند. در مقدمه کتاب آمده است: «مخاطبان این کتاب بیشتر کسانی هستند که زبان آنها فارسی است و سالی چند در موسیقی کار کرده اند و در مورد مبانی این هنر آگاهی لازم را دارند و مایلند در زمینه تصنیف قطعات آوازی- برروی شعر فارسی- اطلاعات لازم را به دست آورند.» (۶)

دهلوی در خلال بخش های کتاب به مباحث کلیدی همچون روش های پیوند شعر و موسیقی، انواع هجاها، برابریابی وزن کلام در موسیقی آوازی، میزان بندی ریتم اشعار کلاسیک فارسی، میزان بندی های مختلف برای یک شعر، چگونگی کاربرد تکیه کلمات در جمله های آوازی، موسیقی آوازی کودکان و... می پردازد و انصافا حق مطلب را ادا می کند. ارایه نمونه هایی از آثار خود آهنگساز نیز در تفهیم مطالب بسیار موثر است. خدمات استاد حسین دهلوی به فرهنگ و موسیقی ایرانی بسیار فراتر از آن چیزی است که گفته شد و شاید ایران و جامعه موسیقی آنچنان که باید، حق او را ادا نکرده است.

حسین دهلوی در ۲۳ مهر ۱۳۹۸ خورشیدی پس از چند سال ابتلا به بیماری آلزایمر و بیماری تنفسی در ۹۲ سالگی در بیمارستان دکتر شریعتی تهران درگذشت.

آرامگاه حسین دهلوی در بهشت زهرای تهران

منبع:

۱.حسین دهلوی جواهر گرانبهایی بود که به‌ارزانی از کف رفت؛ علی رهبری در مصاحبه با ایرنا؛ ۳۰ مهر ۱۳۹۸.

۲.همان

۳-برگرفته از کتاب «تاریخچه هنرستان و هنرکده موسیقی ملی» نوشته ابراهیم صفایی-تهران ۱۳۵۵

۴. همان

۵.برگرفته از مستند 'اُپرای خاموش' ساخته آناهیتا زینی‌وند درباره زندگی حسین دهلوی

۶.برگرفته از مقدمه کتاب پیوند شعر و موسیقی آوازی نوشته حسین دهلوی