عباس بلوکی‌فر از جمله نقاشان حماسی معاصر به شمار می‌رود که شالوده شخصیت و شیوه‌ کارش را اعتقادات زلال و بی‌پیرایه مذهبی شکل داده بود. او با تصویرپردازی از واقعه عاشورا به یکی از صاحب‌نظران نقاشی قهوه‌خانه‌ای تبدیل شد و همواره به سبب قدرت قلم و توانایی به کارگیری رنگ در پرده‌هایش مورد تحسین قرار گرفت.

مذهب به عنوان یکی از اصیل ترین و حیاتی ترین نیازهای معنوی انسان همواره از جایگاهی ویژه در زندگی او برخوردار بوده و هنرهای دینی، شایسته ترین جایگاه تجلی این تمایلات معنوی به حساب می آیند. نمود مذهب در هنر یا آمیختگی این ۲ باهم با یکدیگر در طول تاریخ به اندازه ای بود که بیشتر آثار هنری به شکلی نمادین، مفاهیم مذهبی و دینی را به تصویر می کشید. از طرف دیگر هنرهای مذهبی از جمله هنر عاشورایی در ایران هماهنگی و هم آمیزی بسیار قابل انطباقی با پیشینه فرهنگی و تاریخ ایران دارد.

به تصویر کشیدن واقعه بزرگ کربلا در قالب نگاره های ایرانی با نام نقاشی قهوه خانه ای یا سقاخانه ای زمینه ساز تذکر به مومنین و یادآوری مجدد آن ارزش های جاویدان است. با وارد شدن ادبیات به عرصه هنر و مصورسازی کتاب های ادبی، نگرش هنرمندان در ایجاد گونه های متفاوت تحت تاثیر قرار گرفت و باعث ایجاد روحانیت و تعادل خاصی در تصاویر شد. توجه به هنر شیعی در دوران صفویه تداوم یافت و در نهایت باید گفت که اگر چه دوره قاجار، به نظر بیشتر مورخان دوران رکود یا اضمحلال بسیاری از هنرهای سنتی و بومی ایران بود اما در این زمینه یعنی شمایل نگاری و نقاشی سبک قهوه خانه ای به دوره اوج و افتخار آفرینی دست یافت. در میان نگاره های ایرانی- اسلامی، نگاره هایی با موضوع عاشورا که از جایگاه ویژه ای برخوردار بودند در زمان قاجار مورد استقبال قرار گرفتند و توجه به مضامین عاشورایی و نمادهای تمثیلی آن در میان هنرمندان آن دوره به بیشترین حد خود تا آن زمان رسید و با جان و قلب ایرانیان پیوندی ناگسستنی تا به امروز یافت.

نقاشی قهوه خانه ای با هنرمندانی چون حسین قوللر آقاسی و محمد مدبر به اوج شکوفایی خود رسید و بر هنر معاصر نیز تاثیر گذاشت و اینان شاگردانی مانند عباس بلوکی فر را پروراندند که راه آنها را ادامه داد. عباس بلوکی فر، بازمانده ای است از تبار نقاشانی که به ضرورت محل برگزاری و نمایش تابلوها، نام نقاشی قهوه خانه را به خود گرفته است و این نام یکی از صفات مشخصه این سبک مردمی است، سبکی که در درون نقاشان آشنا با غم و درد مردم شکل گرفته و برای مردمی از همان طبقه به نمایش درآمد. برای مردم قهوه خانه ها و برای مردم خسته از کار روزانه.(۱)

زندگینامه عباس بلوکی فر

عباس بلوکی‌فر در ۱۳۰۳ خورشیدی، چشم به جهان گشود. او از هنرآموختگان‌ مکتب‌ قوللر آغاسی بزرگ و محمد مدبر بود. از ۱۰ سالگی‌ فراگیری نقاشی قهوه‌خانه‌ای را با شاگردی نزد آنان شروع کرد و ۵۱ سال طول کشید تا توانست در آن‌ وادی‌ بـه اسـتادی بـرسد و سپس در ۲۴ سال‌ آخـر عـمرش، لحـظه‌ای از خلق و ابداع‌ باز نایستاد و در مجموع مدت نیم سده با عظمت موضوع و زیبایی و ترکیب‌ شگفت‌آور طرح‌ها، رنگ‌ها و چهره‌پردازی‌ها، آثاری پدید آورد که هـر یـک‌ اعـجاب‌انگیزتر از دیگری است‌.

بلوکی فر که بی‌ادعا زیست و در گمنامی و فقر بـه هـنر و اعتقادش مومن ماند در طول فعالیت هنری دراز مدتش، صدها اثر در ابعاد بسیار بزرگ خلق کرد که بیشتر آنها سفارش مـتولیان تـکیه‌ها، بـانیان‌ سقاخانه‌ها، صاحبان قهوه‌خانه‌ها یا پرده ‌خوان‌ها بود. خیلی وقت‌ها هم مردم عادی‌ کاری‌ را به او سفارش می‌دادند تا نذر تکیه یا زیارتگاهی کنند و اگرچه تـا خـودش‌ زنـده‌ بود، هرگز دوست نداشت، این نکته نوشته شود اما جهت ادای دِیـن بـه وی‌ و هنرش‌، ناگفته‌ نباید گذاشت که باوجود شب و روز قلم بر بوم کشیدن و رنگ بر روی‌ رنـگ‌ گـذاشتن‌ هـیچوقت نتوانست حتی یکی از تابلوهایش را برای خود نگه دارد و اگرچه همیشه‌ غم‌ نان‌ داشـت امـا قـدرت ایمانش چنان قوی بود که هرگز تسلیم‌ نشد و پیوسته‌ آثاری‌ به وجـود آورد کـه از عـمق جانش مایه می‌گرفت.

او همواره از شیفتگی خود به امام‌ حـسین(ع) می گـفت. از اینکه او هم‌ مثل‌ تمام‌ همتایانش عشق خود به‌ ائمه اطهار و نفرت از اشقیاء را در تـابلوهایش‌ مـنعکس‌ مـی‌سازد. او در اینباره گفته است‌: «ما نـقاش‌ها کـاری‌ نداریم که شمر چه جوهره‌ای داشته، همیشه او را با هیأت‌ و هیبتی‌ ناساز و نـفرت‌انگیز تـصویر مـی‌کنیم‌ و امام حسین‌(ع) را حتی‌ در گودال‌ قتلگاه، پس از آنهمه زخم‌ که‌ بر خون آغشتن و آن همه زخم که بـر پیـکر شـریفش وارد آمده بود، تمیز، آراسته‌ و به دور از ذره‌ای گرد و غبار، باطراوت و بشاش‌ مجسم‌ مـی‌سازیم‌. چـون نقاشی ما با قلبمان سروکار دارد و هنرمان با عشق به ائمه در هم آمیخته است.»

بلوکی‌فر، همیشه مـی‌گفت‌: «نـقاشان‌ قهوه‌خانه‌ای که همه‌شان‌ خود را تصویرپرداز کربلا و خصوصا روز عاشورا می‌دانند، تابلوهایشان را با عـشق بـه‌ ائمه‌ آغاز می‌کنند و با امید شفاعت آن بـزرگواران بـه پایـان می‌برند.»

از بلوکی‌فر، صرفنظر از تابلوهای متعددی که بـه خـارج‌ از کشور انتقال یافته، ده‌ها تابلوی‌ نفیس و ارزنده‌ در موزه‌های‌ داخلی‌ نگهداری می‌شود یا نـزد مـجموعه‌داران خصوصی محفوظ است که از میان آنها می‌توان بـه‌ تـابلوهای‌ روز عـاشورا و قیام مختار اشاره کرد.(۲)

ویژگی نقاشی قهوه خانه ای بلوکی فر

این نقاشی دارای ویژگی های کاملا ایرانی است و مستقیم از ذهن نقاش و بدون استفاده از مضامین خارجی و با تکنیک خاص خود که عدم پرداخت دقیق به آناتومی و پرسپکتیو است‌، نشأت می گیرد. او در این سبک چهره هایی را می پردازد که کاملا زاییده تفکر و ذهنیت خود اوست. به همین دلیل شخصیت های واحد در تابلوهای مختلف از نقاشان گوناگون چهره های متفاوتی دارند و هر نقاش نسبت به برداشت خویش چهره ای را می سازد.(۳)

پرهیز از وقع گرایی دیگر ویژگی نقاشی های بلوکی فر است که در این شیوه مدل چهره هایی را به تصویر می کشد که کاملا زاییده فکر و ذهنیت خود است. این خیالی سازی و ذهن گرایی ممکن به نظر می رسد به ترکیب نمایش فرم ها و عناصری منجر شود که به ارایه صحنه ای به اصطلاح غلط بیانجامد، چیزی که خود نقاشان از آن به غلط سازی یاد می کنند. به گفته بلوکی فر: «برای کشیدن حضرت یوسف(ع) ما به این که در چه سالی بوده، چه سنی داشته و قدش چه اندازه بوده توجهی نمی کنیم، ما یوسف خودمان را می کشیم. یوسفی زیبا، باوقار و در نهایت آرامش. پس یوسف خیال ما زیبا با شخصیت است که در ذهن ما غیر از آن ممکن نیست.»

روایتگری و اصالت در چهره سازی

از دیگر ویژگی های خیالی نگاری اصالت در چهره سازی است، به طوری که حتی در پرداخت صحنه های شلوغ و پرپیکره نیز تکیه نقاش را بر چهره ها به آسانی می توان دریافت. بلوکی فر در این خصوص عقیده داشت: «شمر را هر قیافه ای که داشته با ترکیبی ناسازگار و نفرت بار تصویر می کنیم و امام حسین (ع) را حتی در گودال قتلگاه پس از آن همه مصیبت و به خاک و خون کشیده شده همچنان با ابهت و به دور از ذره ای گرد و غبار، پرطراوت و سرحال ترسیم می کنیم.»

عمق نمایی و سایه روشن

در آثار خیال نگاری، اصول عمق نمایی کمتر گرفته شده است و سایه – روشن و بازی نور بر سطوح به منظور تشدید جسمیت سه بعدی بسیار ضعیف به چشم می خورد. در آثار بلوکی فر منبع و جهت تابش نور مشخص نیست و او نوری یکسان بر سراسر تابلوی خود تابانده است تا رنگ ها همچنان بدرخشند. بر روی عناصر تابلو فقط نیم سایه هایی دیده می شوند که در اثر تابش نور در جهات مختلف به وجود آمده است. در این تصاویر گرچه برجسته نمایی برای جلوه دادن عناصر تابلو به کار رفته است اما تضاد موثری میان روشنی و تاریکی مطرح نیست. در نقش صورت و دست این تضاد ضعیف تر هم شده است. تیرگی و روشنی بر روی لباس ها ضعیف است و روی لباس های منقوش تنها در بخش کوچکی که کم نقش تر است، نیم سایه ای جزیی دیده می شود. بلوکی فر در بیش از ۳۰ نمایشگاه در ایران و سه نمایشگاه در خارج از کشور شرکت کرد. نمایش آثار او در دوسلدروف آلمان بسیار موفق بود.(۴)

سرانجام بلوکی فر

بلوکی فر، هر تابلوی خود را با اشعاری از خود می آراست که به مناسبت همان اثر سروده شده بودند. او نزدیک به ۷۰ سال برای اعتلای نقاشی قهوه خانه ای کوشید و پس از یک دوره بیماری طولانی پنجم مهر ۱۳۸۸ خورشیدی چشم از جهان فروبست.

منابع:

۱. امامی، کریم، راهنمای کتاب، اسفند ۱۳۴۶ ش، سال دهم

۲. بلوکی فر، عباس، فصل نامه هنر، پاییر ۱۳۶۲، ش۴

۳. بلوک باشی،علی، قهوه خانه های ایران، تهران ۱۳۷۵دفتر پژوهش های فرهنگی

۴. نبوی، ایرج، هنر و مردم، فروردین ۱۳۵۳، ش۱۳۸