نیلوفر ابتکار مشهور به معصومه ابتکار در ۳۰ شهریور ۱۳۳۹ خورشیدی در تهران به دنیا آمد. او به همراه والدین خود از سه سالگی تا ۹ سالگی در شهرهای فیلادلفیا و ایالت ماساچوست در آمریکا اقامت داشت. پدرش تقی ابتکار دومین رییس سازمان حفاظت محیط زیست ایران پس از انقلاب اسلامی، دانش‌آموخته دانشگاه پنسیلوانیا بود.

معصومه ابتکار در جریان تسخیر سفارت آمریکا با سید محمد هاشمی از دانشجویان پیرو خط امام (ره) آشنا و با او ازدواج کرد که حاصل ازدواجشان ۲ فرزند به نام های عیسی و طه است. عیسی فوق لیسانس اقتصاد دارد و با هم شاگردی‌ اش مریم ازدواج کرد و در آمریکا تحصیل و زندگی می‌ کنند و طه هم معماری خوانده و در کارهای مربوط به صنایع کار می‌ کند و ازدواج کرده است.

تحصیلات

ابتکار پس از بازگشت از آمریکا در مدرسه بین المللی ایران زمین تحصیلات خود را به پایان رساند. در دوره انقلاب در رشته شیمی قبول شده و بنا بود که درس بخواند اما تعطیلی و اعتصاب‌ های دانشگاه‌ ها موجب شد، پدر و مادرش او را برای ادامه تحصیل به آمریکا بفرستند اما برای پدر و مادرش شرط می‌ گذارد که از مسیر فرانسه به آمریکا بروند تا امام خمینی(ره) را ببیند. بعد از دیدار او و خانواده‌اش با امام (ره) در فرانسه، چند ماه در آمریکا می‌ ماند اما چندماه بیشتر در آمریکا دوام نمی‌ آورد، بعد از پیروزی انقلاب، بدون خبر پدر و مادرش به ایران بازگشت و در ۱۳۶۰ خورشیدی در رشته تکنولوژی پزشکی در دانشگاه شهید بهشتی قبول شد و فوق لیسانس و دکتری را نیز در رشته ایمنی شناسی (ایمونولوژی) از دانشگاه تربیت مدرس کسب کرد.

در اردیبهشت ۱۳۹۵ خورشیدی نیز ابتکار از طرف دانشگاه مطالعات خارجی هانکوک کره جنوبی به دریافت دکتری افتخاری علوم سیاسی این دانشگاه نائل آمد. رییس دانشگاه هانکوک اعلام کرد که علت این عنوان، تلاش های صورت گرفته توسط ابتکار برای تقویت همکاری ها در زمینه صلح جهانی و حفظ محیط زیست بوده است.

مسوولیت‌های اجرایی

نخستین مسوولیت اجرایی ابتکار سردبیری کیهان انگلیسی در ۱۳۵۹ خورشیدی بود. او پس از نمایندگی دولت جمهوری اسلامی ایران در سومین کنفرانس جهانی زن در نایروبی آفریقا تصمیم به راه اندازی نشریه ای تخصصی برای زنان گرفت که با عنوان فصلنامه فرزانه به عنوان نخستین نشریه مطالعات و تحقیقات مسایل زنان به ۲ زبان فارسی و انگلیسی راه اندازی شد. همچنین در ۱۳۷۲ خورشیدی به همراه جمعی از بانوان اقدام به تاسیس مرکز مطالعات و تحقیقات مسایل زنان کرد.

ابتکار در آستانه برگزاری چهارمین کنفرانس جهانی زن در ۱۳۷۴ خورشیدی مسوولیت دفتر هماهنگی سازمان های غیر دولتی زنان و نیز نایب رییسی کمیته ملی این کنفرانس را عهده دار شد. او در ۱۳۷۵ خورشیدی با تشکیل شبکه سازمان های غیر دولتی زنان در ایران به عنوان رییس این شبکه انتخاب شد. وی نخستین زن ایرانی است که به هیات دولت راه یافت و طول سال های ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۴ خورشیدی به عنوان معاون رییس جمهوری و رییس سازمان حفاظت محیط زیست انجام وظیفه کرد. در عین حال ابتکار به تدریس در دانشگاه تربیت مدرس مشغول بوده و هم اکنون دانشیار گروه ایمونولوژی دانشکده علوم پزشکی این دانشگاه است.

او در ۱۳۸۵ خورشیدی از طرف مردم تهران به عضویت سومین دوره شورای اسلامی شهر تهران انتخاب شد. وی برای نخستین بار کمیته محیط زیست در این شورا را با حدود ۲۰ کارگروه تخصصی به راه انداخت و مسوولیت آن را پذیرفت. این کمیته توانست ۳۸ مصوبه محیط زیستی را به صحن علنی ارایه و به تصویب برساند. همچنین در ۵۰ مصوبه ای که از طریق کمیسیون های مختلف شورا به تصویب رسید، ملاحظات زیست محیطی را اعمال کرد.

ابتکار در شهریور ۱۳۹۲ از طرف حسن روحانی به عنوان معاون رییس جمهوری و رییس سازمان حفاظت محیط زیست منصوب شد. برخی از کارشناسان محیط زیست، ابتکار را در حوزه عملکردش، مدیری موفق می دانند از جمله اسماعیل کهرم، کارشناس محیط زیستی که سابقه ۱۸ سال همکاری با معصومه ابتکار را دارد در ارتباط با معصومه ابتکار معتقد است: خانم ابتکار در اولین اقدام خود، مساله محیط زیست ایران به مساله‌ای ملی تبدیل کرد. شما فکر می‌کنید حدود ۱۸ سال پیش، سازمان حفاظت از محیط زیست، محلی از اعراب داشت؟ مردم وظایفش را می‌دانستند؟ مناطق چهارگانه محیط زیست ایران، در دوران ایشان، مثل گل حفظ شدند. حدود ۱۰ درصد از خاک ایران تحت حفاظت سازمان محیط‌زیست است. فقط با ۲۷۰۰ محیط بان، ما کاری را کردیم که باید با حدود ۱۱ هزار نفر انجام بدهیم. هر چه خانم ابتکار التماس می‌کرد به مجلس و یا دولت‌های آقایان خاتمی و روحانی که اجازه استخدام فقط هزار محیط بان را بدهند، موفق نمی‌شد. شاهکار خانم ابتکار این بود که با وجود نقصان و کمبود بودجه ایشان توانست سازمان را ۱۲ سال اداره کند. 

با آغاز به کار دولت دوازدهم به عنوان معاون رییس جمهوری در امور زنان و خانواده به همکاری با دولت ادامه داد.

فعالیت‌های غیراجرایی

معصومه ابتکار علاوه به مسوولیت های اجرایی در احزاب و گروه های سیاسی و حوزه محیط زیست هم فعالیت دارد. یکی از این احزاب جبهه مشارکت ایران اسلامی است. مرکز صلح و محیط زیست به عنوان یک سازمان غیر دولتی در نیمه دوم ۱۳۸۴ خورشیدی به پیشنهاد و تلاش وی برای تبادل نظر و گفت و گو پیرامون مسایل محیط زیست و صلح در سطوح ملی، منطقه ای و بین المللی و برقراری ارتباط با علاقمندان و متخصصان محیط زیست تاسیس شد.

ابتکار در ۱۳۸۴ خورشیدی به دلیل تلاش هایش در مقام ریاست سازمان حفاظت محیط زیست ایران در دولت های هفتم و هشتم و نقشی که برای بهبود همکاری های منطقه ای و جهانی داشت، به عنوان یکی از هفت «قهرمان زمین» در ۲۰۰۶ میلادی سازمان ملل متحد انتخاب شد.

در ۱۳۹۲ خورشیدی بنیاد جهانی انرژی (EnergyGlobe)، معصومه ابتکار را به عنوان بانوی محیط زیست جهان معرفی کرد و جایزه معنوی یک عمر دستاورد را به دلیل «تعهد و احساس مسوولیت در قبال حفظ کره زمین» به وی اعطاء کرد. همچنین در ۱۳۹۳ خورشیدی در مراسمی در شهرداری رم جایزه مینروا ایتالیا به خاطر دستاوردهای علمی و به عنوان زنی موفق در عرصه سیاسی به ابتکار داده شد. این جایزه در رده بندی های هنر، اطلاع رسانی، نوآوری و مدیریت سیاسی برای زنان و متعلق به بنیاد غیر دولتی مامولتی است که از ۲۰۰۹ میلادی به نام مامولتی مینروا روزنامه نگار و فعال اجتماعی آن کشور فعالیت می کند.

ابتکار عضو چندین نهاد علمی و اجتماعی از جمله آکادمی علوم زنان برای جهان سوم، عضو هیات موسس و امنای موسسه مطالعات و تحقیقات زنان، عضو هیات امنای موسسه گفت و گوی تمدن ها، عضو هیات امنای بنیاد زینب کبری، عضو شورای دستور کار جهانی گفت و گوی اسلام و غرب مجمع جهانی اقتصاد است و عضویت هیات امنای انجمن آسم و آلرژی را نیز داراست.

همچنین ابتکار در حوزه علمی نیز فعالیت می کند که از او ۶۰ مقاله علمی ISI در سایت Scopus قابل مشاهده است. روایت ابتکار از وقایع درون سفارت تسخیر شده آمریکا در تهران تنها کتابی است که از این ماجرا توسط طرف ایرانی به زبان انگلیسی نگارش یافته و توسط انتشارات تالون بوکز در کانادا با عنوان Takeover in Tehran منتشر شده است. این کتاب به زبان فارسی و عربی نیز ترجمه و به ترتیب با اسامی تسخیر و صراع فی طهران در تهران و بیروت به چاپ رسیده است. انتشار این کتاب به سه زبان در سال های ۱۳۷۹ و ۱۳۸۰ خورشیدی صورت گرفت.

کتاب خوشه های شهریور دومین کتاب وی، حاوی وقایع و اتفاقات کشور در طول سال های ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۴ خورشیدی بوده که به ویژه به روندهای زیست محیطی و سیاسی در آن دوران اشاره دارد. این کتاب در ۱۳۸۸ خورشیدی منتشر شد. کتاب صلح و اخلاقیات طبیعی نیز به زبان انگلیسی و با عنوان  Natural Peace& Ethics  مجموعه مقالات و سخنرانی های وی در خصوص محیط زیست و صلح انتشار یافته است.

فعالیت‌های سیاسی

نخستین فعالیت سیاسی معصومه ابتکار از همان سال نخست پیروزی انقلاب اسلامی شروع شد زیرا او از دانشجویانی بود که در تسخیر سفارت آمریکا در تهران مشارکت داشت و در سفارتخانه به «سیستر مری» یا «خواهر مری» معروف بود و به دلیل تسلط به زبان انگلیسی به عنوان سخنگوی گروگانگیران معرفی شد. البته شایعات زیادی درباره نقش او در تسخیر سفارت آمریکا مطرح شد، مانند اینکه او از جمله دانشجویانی بوده که از دیوار سفارت آمریکا بالا رفته است اما واقعیت چنین نیست چرا که خودش می‌گوید روز سوم تسخیر سفارت و با توجه به تسلطی که به زبان انگلیسی داشت، درخواست کمک دانشجویان را پذیرفت. ابتکار می‌گوید: بر خلاف برخی ادعاها من در روز اول تسخیر سفارت حضور نداشتم. من دانشجوی سال دوم مهندسی شیمی دانشگاه پلی تکنیک بودم که در روز سوم با من تماس گرفتند و گفتند «با توجه به تسلط خوبی که بر زبان انگلیسی دارید به ما کمک کنید.» من همه آن دانشجویان اعم از آقا و خانم را می‌شناختم و از اعضای انجمن اسلامی بودند. نکته قابل توجه اینکه محمد هاشمی که بعدها با ابتکار ازدواج کرد از او برای حضور در سفارت آمریکا دعوت کرده بود.
از طرفی دیگر تصاویری از تسخیر سفارت آمریکا منتشر و ادعا شد که منتسب به معصومه ابتکار است که این ادعا هم واقعیت ندارد. ابتکار می گوید: یک عکسی هم جعل کردند، حالا از کجا پیدا کردند، نمی‌دانم. این عکس نشان می‌دهد یک آقایی برای خانمی {کنار سفارت آمریکا} قلاب گرفته و آن را به من نسبت می‌دهند که دروغ است. آن آقا معلوم نیست از نیروهای کدام گروه سیاسی اول انقلاب بود. در ضمن آن خانم هم دارد پوستر می‌چسباند.
ابتکار در ایام تسخیر سفارت در بخش روابط‌عمومی، تصحیح و ویراستاری اسناد و نیز به عنوان مترجم حضور داشت. او در کتاب تسخیر می نویسد: کار من ویرایش و تصحیح نهایی اسناد بود. بچه‌ها تغییراتی را انجام می‌دادند و در نهایت مرحله نهایی که چک کردن با سند اصلی بود به من واگذار شده بود و این‌که ببینیم اسناد چیست و طبقه‌بندی کنیم و... را کار کردیم. بعد روی مرحله‌ای افتادیم که افشاگری صورت می‌گرفت. در مرحله بعد مرحله نهایی ویرایش اسناد را اکثرا من انجام می‌دادم. این کار به ۱۰ و ۱۱ شب می‌رسید.

وی در سال های بعد فعالیت سیاسی خود را در قالب احزاب اصلاح طلب ادامه داد و از اعضای موسس اعضای مؤسس جبهه مشارکت ایران اسلامی شد.

گرایش سیاسی

معصومه ابتکار دارای گرایش سیاسی اصلاح طلبی است. وی معتقد است که امروزه بسیاری از نیروهای صرفا اصلاح طلب با جریان اعتدال همگرایی زیادی دارند و در این ارتباط می گوید: به دلیل محدودیت های اعمال شده ما در نهایت باز هم به سمت ائتلاف خواهیم رفت به دلیل واقعیت ها، شرایط و محدودیت‌هایی که اعمال می‌شود، باید بپذیریم که واقعیت‌ها در صحنه عمل چیز دیگری است؛ با همه این اوصاف نکته مهمی که نباید از نظر دور داشت این است که باید کماکان در انتخاب هایمان دقت کرده تا بهترین انتخاب ها را داشته باشیم. البته نکته مهم تر از انتخاب این است که احزاب، گروه ها و جریان های سیاسی اعم از اعتدال و اصلاحات وقتی فردی را معرفی کرده و اعتبار یک جریان سیاسی را پشت او قرار می دهند باید در ادامه‌ راه مرتب عملکرد، اقدامات و رویکردهای او را رصد و ارزیابی کنند؛ متاسفانه رها کردن نیروها و اینکه افراد به دلیل مشکلات، امتحان هاو تطمیع بخواهند از مسیر مردم داری و عدالت خواهی منحرف شوند آسیب زا است و هیچ فرقی هم نمی کند که این فرد از جریان اعتدالی، اصلاح طلب یا سایر جریان ها باشد زیرا ما را از اهداف و آرمان و مردم دور کرده است. مهم این است که در انتخابات مردم پیروز شوند بنابراین باید مراقب باشیم و همه تصمیمات را در همین مسیر تنظیم کنیم.

موضع‌گیری‌های مهم

ابتکار در دوره ریاستش بر سازمان حفاظت از محیط زیست، موضع گیری های مهمی داشته است. یکی از این موضع گیری ها در خصوص شایعاتی بود که برای او ایجاد می شد. به همین دلیل هم او با بیان اینکه افرادی به خود اجازه می‌دهند، دروغ بسازند و بیشترین دلشکستگی من در حوزه محیط زیست بود، گفته است: این افراد با عناوین و سپرهای دینی این کار را انجام می‌دهند. برای خودشان مجوزی قائل می‌شوند که تهمت بزنند. حتی اگر یک آقا هم جای من نشسته بود و با همان سیاست‌ها مثلا با بنزین پتروشیمی مقابله می‌کرد، مورد تهمت قرار می‌گرفت. اگر با شکار یا زمین‌خواران و رانت و فساد در زمینه اداری، مقابله می‌کرد مورد اتهام واقع می‌شد.
موضع گیری دیگر ابتکار در دوره ریاستش بر سازمان حفاظت محیط زیست در خصوص مهمترین چالش های کشور بود که گفت: آب و محیط زیست، مهم ترین و پر چالش ترین حوزه های مدیریت کشور در شرایط کنونی و آتی است. نمی توان انتظار داشت که چند دهه سیاست های نادرست محیط زیستی و غفلت ها، در کوتاه مدت جبران شود. امکان این هست که در کوتاه مدت نتایج مثبتی از اقدامات آشکار شود ولی برای کسب نتایج قطعی، زمان لازم است. زیرا همانطور که برنامه ریزی در این حوزه بلند مدت است، نتیجه گیری مثبت نیز در بلند مدت رخ می دهد و این موضوع در تمام دنیا یکسان است.

معصومه ابتکار در واکنش به انتشار برخی تبلیغات در فضای مجازی برای ترویج چندهمسری و برگزاری کارگاه آموزشی در این زمینه گفت مواردی که در شرع نسبت به موضوع همسر دوم تاکید شده است یا گفته بزرگان مربوط به موارد خاص و بر حسب نیاز و ضرورت است و اصلا عمومیت ندارد و عمومیت دادن موضوع چندهمسری اصلا به صلاح نیست. او درباره کودک همسری و ازدواج کودکان زیر ۱۳ سال در برخی روستاها گفت: بخشی از این موضوع به قانون مربوط می‌شود و ما در این زمینه پیگیر هستیم تا ازدواج کودکان زیر ۱۳ سال به طور کامل ممنوع شود و امیدواریم در بعد فرهنگی نیز این فرهنگ‌سازی ایجاد شود که زیر ۱۳سال واقعا دوره کودکی است و به نفع بچه ها نیست که در این سن ازدواج کنند، چرا که هیچکدام از حقوق آنها تامین نمی شود و در عین حال برای آنها مشکلات فراوانی ایجاد می‌شود.

در ۱۶ آبان ۱۳۹۲ خورشیدی در حالی که سپ بلاتر به ایران سفر کرده بود، معصومه ابتکار به عنوان رئیس سازمان محیط زیست به بلاتر پیشنهاد کرد که از نماد یوزپلنگ ایرانی روی پیراهن تیم ملی در جام جهانی فوتبال ۲۰۱۴ میلادی استفاده شود و اظهار داشت: هدف ما این است تا از انقراض یوزپلنگ ایرانی جلوگیری کنیم. ضمن اینکه می‌خواهیم نماد این یوز ایرانی را روی لباس تیم ملی ایران در مسابقات جام جهانی برزیل به کار ببریم و از آن استفاده کنیم. بلاتر نیز از این پیشنهاد استقبال کرد و یوزپلنگ ایرانی بر لباس تیم ملی فوتبال ایران در جام جهانی فوتبال ۲۰۱۴ نقش بست.

یاران و همفکران

معصومه ابتکار در کنار افرادی همچون محمدرضا خاتمی، محسن میردامادی، محمدرضا عارف، علی شکوری راد، سعید حجاریان، الهه کولایی، مصطفی تاج زاده، محمد نعیمی پور، عباس عبدی، محسن صفایی فراهانی، هادی خانیکی، علیرضا علوی تبار، رجبعلی مزروعی، مرتضی حاجی و محمدرضا تابش عضو حزب مشارکت اسلامی بودند.

معصومه ابتکار تسخیر سفارت آمریکا را حاصل هم اندیشی و همفکری نخبگان دانشجویی آن زمان می داند و در این ارتباط تصریح می کند: ورود به سفارت امریکا یک پدیده منحصر به فرد بود و اشغال سفارت عربستان یا سفارت انگلستان در تهران هیچ توجیه و نسبتی با آن واقعه تاریخی و انقلاب دوم به تعبیر امام، نداشت. تصور نمی‌کردیم که بعدها دولت آقای خاتمی توسط گروه‌های دانشجویی که توسط مخالفان دولت از بیرون تحریک می‌شدند، آن طور مورد هجمه قرار گیرد. باید این نکته را هم بگویم که آن حرکت حاصل همفکری ۴۰۰ نفر از نخبگان دانشجویی آن روز کشور بود که مانند امروز هم حکومت‌ساخته نبوده و نفوذشان در بدنه دانشگاه هم خیلی زیاد بود. نمایندگان آن ۴۰۰ نفر که طراحی کار را عهده‌دار شدند - من از روز سوم ورود به سفارت به ماجرا پیوستم - همگی معتقد بودند که با هیچ روشی مانند دادن بیانیه یا تحصن مقابل سفارت آمریکا نمی‌توان مانع از کودتای دوم ایالات متحده در ایران شد چراکه ما هیچ نهاد قدرتمند اطلاعاتی و امنیتی حاکمیتی در آبان ۵۸ نداشتیم.