کنگره عصر روز پیشش آغاز شده بود اما آن روز، نخستین روزِ سخنرانی‌های علمی بود. «ولادیمیر مینورسکی»، ایران‌شناس روس به عنوان هفتمین سخنران، در آغاز نطق خود با عنوان «ابن‌سینا  چگونه مردی بود» بیان کرد: «سخن گفتن در این مجمع تاریخی، به یاد یک دانشمند بزرگ ایرانی که شخصیت او در قرون وسطی هم بر مشرق‌زمین و هم بر مغرب‌زمین سایه افکنده است به‌واقع امتیاز و توفیقی عظیم است. باید اعتراف کرد که اظهارنظر درباره مقام و مرتبه بلندی که ابن‌سینا از جهات مختلف در تاریخ علوم داشته است کار هیئت برگزیده‌ای از متخصصین فلسفه و طب و ریاضی و سایر رشته‌های برجسته علوم است.»

و در پایان، یک جمع‌بندی فوق‌العاده درباره ابن‌سینا ارائه کرد: «این تحلیل، ابن‌سینا را به‌صورت بتی زراندود که باید مورد پرستش قرار گیرد درنمی‌آورد، بلکه به‌صورت مردی درمی‌آورد که منطق عصر خود را پیروی می‌کند، و این خود باید او را برای ایرانیان و دوستداران ایران گرامی‌تر و ارجمندتر سازد.»

این تنها یکی از مجموعه مطالبی بود که در «هزاره ابن‌سینا» مطرح شد. جشنی که یک هفته در تهران و سه روز در همدان برپا شد؛ ده روز نخستِ شصت‌وشش سال پیش؛ اردیبهشتِ ۱۳۳۳.

اما مقدمه آن به ده سال پیش از آن برمی‌گردد. «ذبیح‌الله صفا» در این‌باره نوشته است: «آغاز تهیه جشن ابن‌سینا را در ایران باید از آذرماه سال ۱۳۲۳ یعنی از شروع دومین دوره فعالیت انجمن آثارملی دانست که از بدو این دوره دو اقدام مهم منظور نظر اعضای انجمن بود، یکی بنای آرامگاه سعدی که در سال ۱۳۳۱ هـ .ش بنای جدید آن افتتاح گردید و دیگر برپاداشتن جشن هزاره ابن سینا و بنای آرامگاه جدید او در همدان. ستاد جشن هزاره ابن‌سینا اقدامات ذیل را برای این مراسم لازم دانست: ۱- بنای آرامگاه جدیدی برای ابن‌سینا که در خور مقام و مرتبت عظیم او باشد؛ ۲- تهیه مجسمه ابن‌سینا و نصب آن در جای مناسبی در همدان؛ ۳- تشکیل کنگره‌ای از دانشمندان و خاورشناسان جهان در تهران؛ ۴- تأسیس کتابخانه‌ای به نام ابن‌سینا در همدان؛ ۵- انتشار یا تجدید چاپ آثار فارسی ابن‌سینا؛ ۶- تهیه مدال‌های یادگاری به نام ابن‌سینا؛ ۷- نشر مقالات و کتاب‌ها و رساله‌های درباره زندگانی و آثار و افکار ابن‌سینا؛ ۸- جلب همکاری کشورهای دیگر برای بزرگداشت ابن‌سینا.»

از راست به چپ: دکتر احمد پارسا، پروفسور هانری ماسه، دکتر علی‌اکبر سیاسی، مهندس اشراقی و مجتبی مینوی در جشن هزاره ابن‌سینا

روزنامه اطلاعات در شماره چهارشنبه  اول اردیبهشت ۱۳۳۳ نوشت: «ساعت هشت صبح امروز شصت‌وپنج نفر دانشمندان و مستشرقین خارجی به اتفاق میهمانداران خود در محل باشگاه دانشگاه حضور یافتند. آقایان [حسین] علاء، وزیر دربار شاهنشاهی، علی‌اصغر حکمت، [سیدحسن] تقی‌زاده، کلیه اعضای انجمن آثار ملی و اعضای دبیرخانه جشن هزاره ابن‌سینا  نیز در سالن باشگاه حضور داشتند. در این جلسه که در حدود یک ساعت طول کشید دانشمندان خارجی [به] یکدیگر معرفی شده و آشنایی حاصل کردند. همچنین اعضای انجمن آثار ملی با مستشرقین آشنا شدند. زبان رایج در این جلسه زبان فارسی بود زیرا تقریبا عموم دانشمندان خارجی برای شرکت در جشن هزاره ابن‌سینا به ایران آمده‌اند به زبان فارسی آشنا هستند و بعضی از آنها به قدری خوب و سلیس به زبان فارسی صحبت می‌کنند که بین آنها و ایرانیان نمی‌توان فرقی گذاشت. دانشمندان هندی و پاکستانی اصولا زبان فارسی را جزء زبان‌های اصلی خود می‌شمارند و دانشمندان عرب و تُرک نیز به‌خوبی به فارسی تکلم می‌کنند. اما تصور نکنید که دیگر دانشمندان از دانستن زبان فارسی بی‌بهره هستند. اغلب این دانشمندان حتی به اصطلاحات و شوخی‌های زبان فارسی نیز آشنا هستند و بیشتر آنها در شعر فارسی تخصص دارند و به آن علاقه‌مند می‌باشند.عده مستشرقین خارجی که تا دیروز وارد تهران شدند شصت‌وپنج نفر است و بقیه آنها که در حدود ده نفر دیگر می‌باشند ممکن است امروز یا فردا وارد شوند. به‌طوری‌ که اطلاع داریم جلسه [ساعت چهار بعدازظهر] امروز با نطق آقای نخست‌وزیر افتتاح می‌گردد. ریاست این جلسه با آقای علاء می‌باشد و در آن علاوه بر مستشرقین خارجی، عده‌ای از دانشمندان و جمعی از استادان دانشگاه و رجال و فرهنگیان حضور دارند. پس از آقای نخست‌وزیر [فضل‌الله زاهدی] به‌ترتیب آقایان [رضا] جعفری، کفیل وزارت فرهنگ، علاء، رئیس انجمن آثار ملی، دکتر [علی‌اکبر] سیاسی، رئیس دانشگاه تهران و همچنین روسای هیئت‌های دانشمندان خارجی جلسه، رئیس و نواب رئیس کنگره انتخاب خواهند شد. از جلسه صبح فردا بحث درباره شخصیت و مقام علمی و آثار حکیم ابوعلی سینا آغاز خواهد شد.»

«محمود نجم‌آبادی»، رئیس وقت بخش تحقیقات تاریخی، طبی و بهداشتی دانشکده بهداشت دانشگاه تهران، طی سلسله نوشتارهایی در مجله «هنر و مردم»، از شماره ۱۲۱ (آبان ۱۳۵۱) تا ۱۴۶- ۱۴۷ (آذر و دی ۱۳۵۳) درباره ابن‌سینا نوشت که شماره ۱۴۴ (مهر ۱۳۵۳)، به گزارش نسبتا جامعی درباره هزاره ابن‌سینا با نام «هزاره ابن‌سینا؛ یادگارهائی از مستشرقین شرکت‌کننده در جشن شیخ» اختصاص داشت.

کنگره همان‌گونه که در اطلاعات آمده، آغاز شد و ادامه‌اش چنین پیش رفت: «سپس ازطرف آقای دکتر ابراهیم مدکور، نماینده کشور مصر و دکتر تاراچند، سفیر کبیر کشور هندوستان و مرحوم پروفسورمحمد شفیع لاهوری، نماینده کشور پاکستان و شادروان دکتر کاظم اسمعیل، نماینده کشور ترکیه و پروفسور ا. ا. برتلس، نماینده کشور شوروی ومرحوم پروفسور لوئن ماسینین، نماینده کشورفرانسه و پروفسور ژرژ کامرون، نماینده ایالات متحده آمریکا و پروفسور هانری لوژیه، ازسوربن و نماینده یونسکو بیاناتی ایراد گردید. آنگاه آقای علی‌اصغر حکمت به ریاست و آقایان دکتر مدکور (مصر) به نیابت ریاست و دکتر ذبیح‌الله صفا به دبیری کنگره انتخاب گردیدند.» که البته در جایی دیگر، از «کاظم اسمعیل گورکان، ابراهیم مدکور و لویی ماسینیون به عنوان نواب رئیس» یاد شده است.

بنا بر نوشته او، در این کنگره، « پروفسور ا. ا. برتلس (شوروی)، پروفسور احمد آتشی (ترکیه)، آقای عبدالغفور برشنا (افغانستان)، پروفسور محمد شفیع لاهوری (پاکستان)، آقای عفیفی (عراق)، پروفسور واسیلی نیکلایویچ ترنوسکی (شوروی)، پروفسور ولادیمیر مینورسکی (انگلستان)، دکتر سهیل انور (ترکیه)، دکتر شوکت قنواتی (سوریه)، عبدالحلیم منتصر (مصر)، دکتر کاظم اسمعیل گورکان (ترکیه)، دکتر ج. اونوالا (هندوستان)، پروفسور عبیدالله کریم‌اوف (شوروی)، یحیی رحیم‌اوف (شوروی)، دکتر حموده غرابه (مصر)، مرحوم پرفسور هانری ماسه (فرانسه)، محمد رضا الشبیبی (عراق)، مرحوم پرفسور لوئی ماسینیون (فرانسه)، دکتر ناجی‌الاصیل (عراق)، دکتر ژرژ کامرون (آمریکا)، دکتر قدری حافظ طوغان (اردن هاشمی)، دکتر احمد فواد الانواتی (مصر)، پرفسور امیل بنونیست (فرانسه)، دکتر جمیل صلیبا (سوریه)، پروفسور گارسیا گونتر، دکتر مصطفی جواد (عراق)، پروفسورآندره گدار (باستان‌شناس ‌فرانسوی درخدمت ایران)، دکتر فواد افرام بستانی (لبنان)، کیخسرو اردشیر فیتر (هند)، پرفسور ژولین هکسلی (یونسکو)، رشید شهمردان (هندوستان)، پرفسور لوئی گارده (فرانسه)، دکتر ابراهیم مدکور (مصر)، پرفسور هانری کربن (فرانسه) امیلی-ماری گواش (فرانسه)، پرفسور ریچارد اتینگهاوزن (آمریکای شمالی)، ابواتی (مصر)، پروفسور آنانیاز زایاچووسکی (لهستان)، پروفسور پ.ب.واچها (هند)، پروفسور نیکلایویچ‌ زاخودربوریس (شوروی)، پروفسور هارولد لمب (انگلستان)، پرفسور اتو رُسی (ایتالیا)، پرفسور والتر آرتلت (آلمان)، بانو عظیم جان اوا (ازبکستان شوروی)، دکتر آیدین سایلی (ترکیه)، پروفسور ر. لِوی (انگلستان)، دکتر ریچارد مک کارتی (نماینده واتیکان)، دکتر فریدون نافذ اوزلوق (ترکیه)، سر رستم مَسانی (هندوستان)، دکتر ویلهلم کوچ (واتیکان)، مرحوم ولادیمیر ایوانف (هند)، دکتر محمد نظام‌الدین (هند)، پرفسور ژ. پ. کانگر (آمریکای شمالی)، محمد کاظم طریحی (عراق)، دکتر هادی حسن (هندوستان)» به ایراد سخن پرداختند.

عکس جمعی مستشرقین حاضر در کنگره هزاره ابن‌سینا

از میان شخصیت‌های ایرانی هم، در روز پنجشنبه دوم اردیبهشت، «دکتر جهانشاه صالح: رابطه قانون با نظریات جدید پزشکی، احمد خراسانی: دانشنامه علائی شیخ و مقاصدالفلاسفه غزالی، دکتر عباس مؤدب نفیسی: شرحی درباره برخی از گیاهان صفراوی که در کتاب دوم قانون ابن‌سینا از آن یاد شده و تطبیق با داروشناسی جدید، دکتر محمدحسین ‌ادب: امزجه ‌از نظر شیخ‌الرئیس ابوعلی‌سینا و مقایسه آن با کشفیات و نظریات جدید، دکتر جلال مصطفوی کاشانی: بیماری آسم از نظر ابن‌سینا و تطبیق آن با موازین علمی جدید»، در روز شنبه چهارم اردیبهشت، «دکتر علی‌اکبر سیاسی: علم‌النفس ابن‌سینا و تطبیق آن با روان‌شناسی جدید، دکترعیسی صدیق: نظر ابن‌سینا در باب تعلیم ‌و تربیت ‌و مقایسه ‌احتمالی آن‌ با نظرهای ‌افلاطون ‌و ارسطو»، در یکشنبه پنجم اردیبهشت، علی‌اصغر حکمت: تفاسیر ابوعلی ‌از ‌قرآن مجید، مرحوم بدیع‌الزمان‌ فروزانفر: ابن‌سینا و تصوف، مرحوم عباس اقبال آشتیانی: چند نکته راجع‌به زندگی و آثار ابن‌سینا، استاد جلال‌الدین همائی: رابطه ابوعلی‌سینا با اصفهان، آقای سیدمحمد محیط ‌طباطبائی: جستجو در لفظ ابن‌سینا»، در روز دوشنبه ششم اردیبهشت، «دکتر حسین ‌خطیبی: نثر فارسی ‌در نیمه قرن‌ چهارم ‌و نیمه‌ اول‌ قرن پنجم و سبک نثر فارسی ابن‌سینا، مرحوم دکتر محمد معین: لغات پارسی ابن‌سینا و تأثیر آن در ادبیات، اکبر داناسرشت: مقدمه بر رساله تناهی و نامتناهی» و در روز سه‌شنبه هفتم اردیبهشت، «دکتر ذبیح‌الله صفا: ابن‌سینا در داستانهای ایرانی، مرحوم دکتر موسی عمید: عقل و تقسیمات آن از نظر ابن‌سینا، دکتر محمود نجم‌آبادی: نکاتی چند درباره عقاید پزشکی و طب ابن‌سینا، دکتر مهدی برکشلی: موسیقی ابن‌سینا، مرحوم دکتر عبدالله احمدیه: قاعده تشخیص و درمان بیماریها از نظر ابن‌سینا، دکتر پرویز ناتل خانلری: رساله اسباب حدوث‌الحروف، دکتر حسن مینوچهر: طبقه‌بندی علوم از نظر شیخ‌الرئیس ابوعلی سینا، دکتر احسان یارشاطر: اثر تازه‌ای از ابن‌سینا» برای حاضران صحبت کردند، و جالب آنکه، مرحوم سعید نفیسی، خطابه خود با عنوان «ابن‌سینا در اروپا» را به زبان فرانسوی به سمع حضار رساند.

کنگره در روز جمعه سوم اردیبهشت تعطیل بود و اقامتگاه میهمانان نیز هتل دربند و باشگاه افسران در نظر گرفته شده بود. همچنین محل کنگره، دانشگاه تهران بود. به نوشته روزنامه اطلاعات، در چند روز قبل از آغاز به‌ کار برنامه، «امروز امور تنظیف و تزئین تالار ابن‌سینا خاتمه یافت و برای پذیرایی از مدعوین آماده گردید. تالار ابن‌سینا که متجاوز از یک میلیون هزینه آن گردیده سکوی سخنرانی آن به طرز بسیار جالب و زیبایی تهیه شده است. در این سکو پرده مخصوصی تعبیه شده که به وسیله برق باز و بسته می‌شود و در مواقع ضروری می‌توان برای نمایش فیلم از آن استفاده کرد و اکنون در وسط دیوار این سکو عکس تمام قامت ابن سینا نصب شده است... روی سکوی خطابه یک میز نیم‌دایره قرار دارد که مخصوص رئیس کنگره است و پشت سر رئیس تعداد ۱۵ صندلی مخصوص منشی‌ها و مخبرین کنگره قرار داده شده است... تالار ابن‌سینا که جلسات کنگره در آن تشکیل خواهد گردید گنجایش هزار نفر تماشاچی دارد...»

چهارشنبه هشتم اردیبهشت، میهمانان عازم همدان شدند. صبح روز بعد، آرامگاه این دانشمند نامی، ازسوی شاه گشایش یافت. «یکی از نکات مهم مراسم پرده‌برداری از مجسمه ابن‌سینا [ساخته ابوالحسن صدیقی] و افتتاح آرامگاه او [با معماری هوشنگ سیحون] و سخنرانی لویی ماسینیون است.» که درباره آن مجسمه و آن آرامگاه پر از جلال و جمالِ همدان، در مجالی دیگر باید نوشت.

 کنگره، عصر جمعه دهم اردیبهشت، با سخنرانی سیدحسن تقی‎زاده و علی‌اصغر حکمت و همچنین چند شخصیت حارجی، در همدان به کار خود پایان داد.

ازجمله اسناد جالب توجه، موجود در آرشیو ملی ایران، ‏‫نامه وزیر دارایی به وزارت کشور در خصوص تقاضای انجمن شهر همدان مبنی بر صورت گرفتن اصلاحات در آن شهر برای با شکوه برگزار شدن جشن هزاره بزرگداشت ابوعلی سینا در سال ۱۳۲۸ و ‏‫نامه وزیر فرهنگ به وزارت دادگستری درخصوص تشکیل نمایشگاهی از آثار هنرمندان اصفهان و موزه‌ای از هنرهای ملی ایران در اداره کل هنرهای زیبای کشور به مناسبت جشن هزاره ابن‌سینا و لزوم ابلاغ به کارمندان جهت بازدید از نمایشگاه، واگذاری اتومبیلی در اختیار انجمن آثار ملی جهت استفاده دانشمندان و اظهار تشکر و رضایت از راننده آن در سال ۱۳۳۳ است.

همان سال، انجمن آثار ملی، کتاب «جشن‌نامه ابن‎‌سینا» را در سه جلد منتشر کرد که شامل جلد اول، ش‍رح‌ ح‍ال‌ و آث‍ار و آرا اب‍ن‌س‍ی‍ن‍ا، جلد دوم، خ‍طاب‍ه‌ه‍ای‌ اع‍ض‍ای ک‍ن‍گ‍ره‌ اب‍ن‌س‍ی‍ن‍ا ب‍ه زب‍ان‌ ف‍ارس‍ی‌، جلد سوم، سخنرانی‌ها به زبان عربی و جلد چهارم، س‍خ‍ن‍ران‍ی‌ها ب‍ه‌ زب‍ان‌ ان‍گ‍ل‍ی‍س‍ی‌، ف‍ران‍س‍ه‌ و آل‍م‍ان‍ی‌ بود.

از دیگر دستاوردهای هزاره ابن‌سینا، به طبع رسیدن آثاری چون رساله جودیه ابن سینا به تصحیح دکتر محمود نجم‌آبادی، رساله نبض ابن‌سینا به تصحیح سید محمد مشکوه، منطق دانشنامه علائی ابن‌سینا به تصحیح سیدمحمد مشکوه و دکتر محمد معین، طبیعیات دانشنامه علائی ابن‌سینا به تصحیح سیدمحمد مشکوه، ریاضیات دانشنامه علائی ابن‌سینا به تصحیح مجتبی مینوی، الهیات دانشنامه علائی ابن‌سینا به تصحیح دکتر محمد معین، رساله نفس ابن‌سینا به تصحیح دکتر موسی عمید، رساله در حقیقت و کیفیت سلسله موجودات به تصحیح دکتر موسی عمید، ترجمه رساله سرگذشت ابن‌سینا از دکتر غلامحسین صدیقی، معراج نامه ابن‌سینا به تصحیح دکتر غلامحسین صدیقی، رساله تشریح اعضاء ابن سینا به تصحیح دکتر غلامحسین صدیقی، رساله قراضة طبیعیات منسوب به ابن‌سینا به تصحیح دکتر غلامحسین صدیقی، ظفرنامه منسوب به ابن‌سینا به تصحیح دکتر غلامحسین صدیقی، رساله کنوزالمعزین ابن‌سینا به تصحیح جلال‌الدین همایی، رساله معیار العقول جرثقیل ابن‌سینا به تصحیح جلال‌الدین همایی، رساله حیّ بن یقظان ابن‌سینا با ترجمه و شرح فارسی آن از یکی از معاصران ابن‌سینا به تصحیح هانری کربن، ترجمه اشارات و تنبیهات به تصحیح دکتر احسان یارشاطر، پنج رساله فارسی و عربی از ابن‌سینا به تصحیح دکتر احسان یارشاطر بود.

اگرچه برگزاری هزاره ابن‌سینا، همگام با یک حرکت جهانی بود، فصل نوینی در شناخت این اندیشمند ایرانی بود و چنان بود که از چهارگوشه جهان، متخصص‌ترین‌ها آمدند و در ستایش، سخن‌سرایی کردند و به قول روزنامه اطلاعات، «دولت و ملت ایران با برقراری این جشن از مقام علمی حکیم مشهور و بلندپایه خود تجلیل» کردند.

پایان این نوشتار، مزین خواهد بود به فراز پایانی خطابه دکتر حسین خطیبی با عنوان «نثر فارسی ابن‌سینا» در همنی گنگره، که گفته بود: «ارزش واقعی آثار او زمانی دانسته می‌شود که بدانیم این آثار هریک تا جایی که سراغ داریم قدیم‌ترین و اولین اثری است که در موضوع خاص خود به زبان فارسی دری باقی مانده و بعد از گذشتن ده قرن، امروز به‌صورت نمونه و نشانه‌ای از توجه و علاقه‌مندی این دانشمند بزرگ به زبان مادری خود به‌دست ما رسیده است.»

*تعبیر ذبیح‌الله صفا درباره ابن‌سینا در سخنرانی ایراد شده در هزاره ابن‌سینا