کتاب «تاریخ حِرَف، صنایع و تجارت استان اصفهان» از دوره باستان تا انقلاب اسلامی مجموعه‌ای کامل و جامع که به سفارش دانشگاه اصفهان و اتاق بازرگانی، صنایع، معاون و کشاورزی این استان تدوین شده است.

برای نگارش این مجموعه که از دل ۶ جلد کتاب مجزا تلخیص و منتشر شده، ۱۰ نویسنده در کنار ۱۲ نفر دیگر، همکاری کرده اند و «فریدون الهیاری» مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان مجری این مرجع ماندگار تاریخی و فرهنگی است.

مقدمه کتاب اشاره به نکته ای تاریخی کرده که حکایت از رونق و بزرگی اصفهان در دوران صفویه و سلجوقیه دارد. ایران و اصفهان در این دو دوره، کانون حضور و فعالیت بازرگانان و هیأت های نماندگی بین المللی است.

نخستین فصل کتاب، «جغرافیای تاریخی استان اصفهان» را واکاوری کرده و ریشه اصلی آبادانی این ولایت کهن را، زاینده رود دانسته است.

بخش هایی از شرق سمیرم، قلعه بزی حسن آباد مبارکه و سیلک کاشان، پارتاکنا و فریدن امروزی و همچنین مناطقی در شرق اصفهان از کهن ترین و باستانی ترین اقامت گاه های تاریخی این استان پهناورند که سابقه سکونت گاهی و زندگی دارند.

کاشان قطب کاشی سازی در دوران سلجوقی است تا جایی که جغرافیدانان نام «کاشی» را برگرفته از نام کاشان می دانند. اولین نمونه شناخته شده سفال هم یک پارچ سفالین مربوط به سال ۵۷۶هجری قمری است و اکنون در موزه بریتانیا نگهداری می شود.

ورود سیاحان اروپایی به ایران در دوره آشفته قاجار همان و به یغما بردن کاشی ها و آثار نفیس تاریخی کشورمان همان.

گزارشی از سال ۱۳۰۸، نشان از فعالیت های معدنی در اردستان، غرغن فریدن، هزار دره اصفهان، معدن نمک برخوار و کهلر رود نظنز دارد.

بیشترین معادن زغال سنگ و خاک نسوز و گل سفید هم در سمیرم، نطنز و اصفهان قرار داشته اند که معدن خاک نسوز سمیرم همچنان فعال و مشغول کار است.

در دوران اسلامی ضرب سکه و ضرابخانه نیز افزون بر اصفهان، در نایین و سمیرم هم رواج داشته و این دو منطقه نیز دارای ضرابخانه بوده اند.

اسلحه سازی در عصر مغول ها در شهرهای مختلف ایران از جمله اصفهان رشد کرد و شیراز، اصفهان، تبریز و گرگان مراکز ساخت سلاح در کشور بودند.

تولید فولاد، زره جنگی، توپ و تفنگ سازی، زرگری و جواهرسازی و ساعت سازی در اصفهان قدیم رایج بوده و مخمل بافی نیز در کاشان رونق داشته است.

دوران امپراطوری صفویه عصر طلایی نساجی ایران است طوریکه علاوه بر قلمکاری، مخمل بافی، گیوه دوزی، شال و جوراب و ابریشم بافی، خلعت پادشاهان در کاشان و اصفهان بافته می شده تا اینکه دوران عقب ماندگی در قاجاریه فرا می رسد و رکود، بیکاری و فقر همه جای ایران کهن را فرا می گیرد.

بنای راه اندازی شرکت ها در ایران در آغاز دوره مظفرالدین شاه گذاشته شده و «شرکت مسعودیه» پیشگام شرکت های اصفهان است.

فصل پنجم مربوط به «قالی بافی و چرم اصفهان» است که در دوران تیموریان و صفویه شهره بوده و «دون گارسیا» از مرغوبیت و ظرافت این هنر که در سراسر دنیا نظیر ندارد سخن گفته است.

یهودیان ساکن اصفهان در سده ششم هجری تجارت فرش را به شکلی جهانی داشته اند و «اوتر» در مورد کفش های چرمی این خطه نوشته که: چرم های اصفهان بسیار عالی است و بیشتر آنها را پوست خر به دست می آورند و از آنها کفش درست می کنند.

فصل ششم کتاب به «کشاورزی و صنایع غذایی اصفهان» پرداخته و می نویسد: کاریزهای منطقه اردستان(ارونه و مون) قدمتی افزون بر دو هزار سال دارند. زعفران اصفهان در دوران ساسانیان معروف شوده و محصول به و سیب سمیرم، گلپایگان و کاشان زبانزد بوده است.

اصفهان در سال ۱۲۸۲ قمری عمده ترین مرکز تولید تریاک ایران است و عسل فریدن این استان کیفیتی ممتاز داشته است.

دوران سیاه پهلوی اول، با بی توجهی دولت مرکزی به اقشار ضعیف و کشاورزان همراه بوده و احتکار، سودجویی و کمبود مواد غذایی سراسر ایران را فرا گرفته است. در این بین نیروهای اشغالگر خارجی مانند انگلیسی ها(سال ۱۳۲۲ خورشیدی) گاهی به نابود کردن غلات موجود اقدام می کرده اند.

بانک فلاحت اصفهان یکم دی ماه ۱۳۱۳ خورشیدی تاسیس می شود. تولید گز در دوران صفویه رونق دارد، همچنین آسیاب، عصاری، رزازی، نشاسته و فالوده خوری هم رایج است و سوهان پزی در روستای قمبوان شهرستان دهاقان سابقه ای به وسعت دو قرن دارد.

اصفهان قدیم پایگاه مهم پزشکی جهان اسلام بوده اما وضعیت دوافروشی ها در دوره های قاجار و پهلوی آشفته است و نظارتی بر کارشان نیست. روزنامه اخگر(۱۳۰۷ تا ۱۳۲۱) گزارشی از نابسامانی های بازار دوا و دارو دارد که در صفحه ۳۷۴ کتاب بازنشر شده است.

«تاریخ تجارت» در فصل هفتم کتاب جای گرفته و بر نقش موثر اصفهان در مرکز ایران در تولیدات کشاورزی، صنعتی و عبور کاروان های بازرگانی از این منطقه تصریح شده است.

بخش یهودیه اصفهان در بافت انواع پارچه بویژه نوع سقلاطون(پارچه ای کبود رنگ) فعال بوده و تولیداتش تا قلب اروپا رفته است. علاوه بر این تولید تریاک، ریناس، گل رنگ، میوه خشک و ادویه در این خطه رواج دارد.

اسب، در دوران سیطره مغولان بر ایران اهمیت فراوانی داشته و خراسان و اصفهان مهمترین مراکز پرورش اسب بوده اند.

امپراطوری صفویه دوران رونق و اعتلای ایران است. جمعه بازارهای اصفهان برای عرضه و فروش دام، میوه و سبزیجات روستاییان در این زمان فعال است. «یان اسمیت» سفیر وقت هلند نقل می کند که، روزانه ۲هزار گوسفند در اصفهان و در حومه آن یکهزار و ۵۰۰ راس دام ذبح می شود.

در همین دوره، صفویان مقتدرانه به حضور پرتغالی ها در خلیج فارس خاتمه دادند و زمینه رونق تجارت خارجی کشورمان از راه دریا را فراهم ساختند.

تمام کمپانی های خارجی از جمله هندشرقی انگلستان، ایتالیا، فرانسه، هلند و پرتغال در اصفهان نمایندگی و دفتر داشته اند. اما اصفهان در زمان قاجار موقعیت ممتاز اقتصادی خود را از دست می دهد و رکود بر این وادی حاکم است. زوال حکاکی و نقش دوزی را در همین دوران شاهد هستیم و حتی نوشته اند که از ۸هزار دوک نخ فعال خطه کاشان فقط یک دهم آنها باقی مانده اند.

قالی بافی در این میان به علت تقاضای فراوان و نبود رقابت در غرب، رونق خاصی دارد. گزارش کنسول انگلیس از ولایت اصفهان نیز حکایت از رقابت قالی بافان بختیاری و قشقایی در آن دوران دارد.

سال ۱۲۶۵ قمری ۳۵ کارگاه تصفیه شکر در اصفهان وجود داشته و به اذعان لرد کورزن هر چند اصفهان در دوران قاجار و ظل السلطان دچار انحطاط شد اما هنوز هم دومین مرکز تجاری ایران و تنها رقیب تبریز بود. اصفهان بزرگترین مرکز ارسال خشکبار در ایران هم بوده است.

انجیر و گردو، انار و پسته اردستان معروف بوده و مراودات تجاری با انگلیسی ها بیشتر از روس ها در جریان است.

در زمانه جنگ جهانی اول، قالی و حمل و نقل ایران به دست انگلیس ها می افتد تا جایی که ۱۴ تجارت خانه این کشور در ایران فعال است. صنایع دستی اصفهان در دوره پهلوی به علت افزایش واردات کالاهای خارجی از رونق می افتد. در همان زمان، ۳۰ هزار دستگاه بافندگی در سراسر استان موجود بوده و روزانه ۳۰۰ هزار متر انواع پارچه تولید می شده است.

«کازاما» اولین وزیر مختار ژاپن در ایران(۱۳۰۸ خورشیدی) در بازدید از یکی از کارگاه های قالی بافی اصفهان می گوید: «امروزه هنرهای دستی ایران می رود که پایه والای روزگار قدیم را بازیابد، اما جان و روح خردسالان و دخترکان بافنده به پای این تعالی و تجدید حیات می رود. محصول این استثمار که نمونه آن را در اصفهان دیدم، تالارهای پذیرایی در اروپای و آمریکا رنگ و رونق می گیرد تا میزبان به این زیبایی و جلال ببالد.»

«هاکس» اما نوشته ای دارد به این مضمون که در اصفهان هر روز صبح با سوت کارخانه از خواب بر می خواستم. برای بسیاری از اصفهانی ها سوت کارخانه، مفهموم فراوانی پارچه و لباس ارزان وطنی از پشم و پنبه داخلی داشت. آن سوت نماد آغاز تجدید حیات موفقیت آمیز ایرانی خودکفا بود.

سال ۱۳۰۰ خورشیدی اولین کارخانه با نام «وطن» در اصفهان و سومین در کشور تاسیس می شود و بعدها نیز عطاء الملک دهش کارخانه ای مشابه راه می اندازد. کبریت سازی، روغن کشی، قند و سیمان هم در اصفهان راه افتاده اند و کار می کنند.

اوایل دوران سیاه پهلوی دوم با انحطاط وضع اقتصادی اصفهان همراه است. چرا که عوامل سیاسی تلاش دارند از نیروی متشکله کارگران به نفع خود بهره ببرند. افزایش واردات در این دوره نیز عامل دیگری بر نابودی اقتصاد اصفهان بود.

اصفهان از سال ۱۳۴۵ به بعد شهر کارگری است و ۵۶ درصد مردم این شهر کارگر بوده اند.

«راه ها و کاروانسراهای استان اصفهان در مسیر تاریخ» نام و نشان فصل هشتم کتاب است. اصفهان بارکده فارس، خراسان و خوزستان بوده و تختگاه عراق عجم است. دوران صفویان امنیت در راه ها برقرار است و همین دوره ایستگاه ها و کاروانسراهایی در بین راه ها احداث می شود.

در صفحه ۵۰۵ کتاب درباره گرانی و قحطی اصفهان به نقل از روزنامه مفتش ایران نوشته اند: «در هر گوشه که اسب و قاطر یا خیر نیم جانی به خیال استراحت افتاده و خواسته باشد غلطی زده بیاساید، فوراً فقرای شهر بدون بیم و تصور مواخذه بر سر آن حیوان زنده ریخته، با دندان و ناخن زنده زنده، قطعات گوشت از بدن آن حیوان جدا ساخته، خام خام فرو می برند!»

باز در همین دوران میانی پهلوی اول و دوم است که راه ها و مسیرهای فارس، اصفهان و بختیاری ناامن می شود و جنگ غارتی در سمیرم در می گیرد و هزاران نظامی و غیرنظامی را به کشتن می دهد.

آخرین فصل کتاب به «اصناف و بازار اصفهان» پرداخته و نوشته است: بازار اصلی اصفهان گرداگرد یهودیه این شهر شکل گرفته و در دوران آل بویه و سلجوقیان از شکوه و رونق فراوانی بهره داشته است.

طبق گزارش شاردن فرانسوی، ۲۴۰ بازار و کاروانسرا در این استان وجود داشته اما در دوران پهلوی بازار از اجناس غربی پر شده و از رونق افتاده و به انبار کالاهای آنها بدل شده است.

۴۴ صفحه پایانی کتاب مربوط به منابع تاریخی، کتابخانه ای، سفرنامه ای و تصویری است.

کتاب «تاریخ حِرَف، صنایع و تجارت استان اصفهان» با ویراستاری سمیه بختیاری و بهزاد حکیمی نیا، در ۶۵۴ صفحه توسط انتشارات شهید حسین فهمیده روانه بازار نشر و مطالعه شده است.