صادق نیک پور در کتاب سوفیا، به ماهیت و چیستی واژه سوفیا و جایگاه آن در ادبیات و حکمت و طبیعت می‌پردازد.

نام سوفیا در بیشتر فرهنگ‌های روی کره زمین رسوخ کرده و جدا از معنای اولیه خود متناسب هر سرزمین و فرهنگ، افزوده‌هایی را نیز به خود پذیرفته و امروزه یک واژه پر بار و مادر برای بسیاری از لغات و واژگان دیگر گردیده است. مفاهیم هم‌تراز سوفیا از مفاهیم با ارزش‌گذاری بسیار غنی در فرهنگ‌های مختلف انسانی است و در بسیاری از سرزمین‌ها و اندیشه‌ها سلسله تفاسیر و تاویل‌های مربوط به سوفیا نفوذ خود را گسترش داده‌اند، هم آن گونه که در ایران هم واژه سوفیا به تنهایی برای خود راهی باز نموده است و هم مفاهیم هم‌تراز آن راهی دیگر را طی کردند.

از نمونه مفاهیم هم‌تراز سوفیا عقل، خرد، عرفان، است که دارای پیشینه پر قدرتی در ادبیات، فرهنگ، فلسفه و جهانبینی این سرزمین هستند، همچنین زایش‌های بعدی لغت و ایجاد ارتباط‌های خانوادگی با سایر مفاهیم نشان‌هایی از گسترش و میزان نفوذ واژه است. اطلاق جنسیت زنانه و روح و لطافت آفرینش و خلقت به سوفیا هم برگرفته از ساختارهای اسطوره‌ای و فرهنگی می‌تواند باشد که به بحث فرشته شناسی و فلسفه اسطوره‌ای زن خدایان باز می‌گردد. وجود لغت و واژه سوفیا و مفاهیم هم‌تراز آن در ادبیات و فرهنگ عبری، یونانی، رومی، لاتین، عربی، فارسی، پهلوی، اوستایی، سانسکریت، و گسترش سابقه آن تا زبان آرامی و گسترش مفاهیم آن تا فرهنگ‌های باستانی و وجود نمادهای بسیار زیاد خاورمیانه‌ای و ایرانی برای مفاهیم سوفیا که در آیین‌های کهن میترا و زروان و زرتشت و سایر ادیان و عرفان‌های کهن ریشه دارد نمایانگر ارزش و احترامی است که اقوام و ابنای بشر برای نام و مفهوم سوفیا قائل بوده‌اند.

در تحقیقات انجام شده نشانه‌هایی از قدمت استفاده از نمادهای سوفیا در فرهنگ چین باستان و قاره‌ی آمریکا در بین سرخ پوستان قدیم دیده نشد هر چند در آن جا‌ها هم عرفان‌های خاص زیادی وجود داشته‌اند که برای شناخت، آگاهی و عقل و خرد ارزش قائل بوده‌اند، اما مشهود است که نوع جهانبینی آن‌ها در رابطه با سوفیا و یا مفاهیم آن متفاوت است.

در بخشی از کتاب سوفیا می‌خوانید:

در همان زمان ابن‌سینا، نویسندگانى مثل سلمى و ابونصر سراج چترى به نام تصوف درست کردند و همه گرایش‌هاى عرفانى را زیر آن قرار دادند، ولى تصوف نقاط مختلف را از هم متمایز مى‌دانستند و لذا مى‌گفتند در اصفهان اولین صوفیان على بن یوسف بنا و شاگردش على بن سهل اصفهانى بودند، و هر چند به نظر می‌رسد که در این کار کمی اشکال وجود داشته است چون حتما قبل از آنان هم زهاد و عبادى بوده‌اند که همان حالات را داشته‌اند، به این دلیل که در قرن سوم این جریان‌ها قائم به مشایخ خاصى بوده‌اند و حتى تصوف آن‌ها با هم فرق داشته است.

به طور متواتر آورده‌اند که در روزگار جنید و ابوالحسین نورى، عارفى به نام ابن‌ یزدانیار مى‌زیسته که تصوف خاص خودش را در ارومیه داشته است. اتفاقا یکى از نکته‌هاى جالب همین است که در یکى از ابواب کتاب التعرف وقتى کلابادى صوفى‌ها را بر مى‌شمرد، از هر شهرى نام یک نفر را ذکر مى‌کند. برخى از محققان این‌ها را فقط تعدادى اسم انگاشته‌اند و از کنار آن گذشته‌اند، اما صاحب نظرانی چون دکتر نصرالله پورجوادى به آن‌ها نظر خاصی داشته‌اند و معتقدند که: این اسامى خیلى مهم است. مثلا مى‌گوید در خراسان یا در جبال یا در بین‌النهرین چه عارفانى بوده‌اند، در ابهر ابوبکر ابهرى، در ارومیه ابن‌یزدانیار، در اصفهان على بن سهل اصفهانى. این بدان معناست که در این مناطق انسان‌هاى بزرگى بوده‌اند که این چراغ را روشن نگاه داشته بودند، و بعد مى‌بینیم که مثلا على بن سهل با جنید اختلاف دارند و تصوف ابن‌یزدانیار را اصلا مکتب خاصى معرفى مى‌کنند. بارى، عرفان در آن شهرها قائم به این اشخاص بوده است، چون آن موقع هنوز سلسله‌ها و تشکیلات فعلى نبوده است.
فهرست مطالب

مقدمه
بحث اول: مفاهیم سوفیا
انواع نگارش‌های فارسی
معانی و مفاهیم سوفیا
سوفیا در کلمه فلسفه
ریشه‌های ایرانی سوفیا
الف) سوفیا مبدل سپنتامئینیو
لغت شناسی سپنتامینو
مفاهیم سپنتامینو
خط آفریده خرد مقدس
ب) اسفندیار آفریده خرد مقدس
ج) امشاسپند
د) مینو خرد
مقایسه ریشه‌های سوفیا
بحث دوم: سوفیا و تصوف اسلامی
سوفیا و تصوف اسلامی
سوفیا و وجه تسمیه صوفی
تصوف و عرفان
جریان تصوف در عالم اسلام
انسان کامل در تصوف
انسان کامل در نظر عزیز الدین نسفی
انسان کامل در نظر سعید ابن فرقانی
نسبت انسان با حق تعالى
پیشینه و سیر تاریخی عشق سوفیا
معارف در مکتب سوفیا
بحث سوم: سوفیا و حکمت
اصل وحدت وجود
حکمت اسلامی و حکمت اوستایی
سوفیانی بودن وجود
تعقل سوفیا در فلسفه بوعلی سینا
تصوف و گرایش‌های عرفانی
خرد و سوفیا در نظر سهروردی
سوفیا و آشا
سوفیا و آرش
بحث چهارم: سوفیا و گنوسیس
تاریخ مختصر گنوستیک
عقاید گنوستیکی
خداشناسى
ثنویت
پیدایش عالم
آفرینش نظام جهان
انسان نخست
انسان‌شناسى
نجات
سوفیا
منشا گنوسیس
سوفیا در آفرینش
سوفیا در زندگی الهی
بحث پنجم: سوفیا و عرفان یهودی
عرفان یهودی
عرفان در آغاز یهودیت
هلنیسم یهودی و پدیده گنوسیس
ادبیات حکمتی یهود
حکمت در کتاب مقدس یهود
فرق عرفانی یهود
عرفان مرکبه
مکتب کابالا
مهم‌ترین تفاوت میان عرفان مرکبه و کابالا
ملکوت شکینا
بحث ششم: سوفیا و عرفان اوستایی
گستره خرد در عرفان اوستایی
شئون الهی سپنته مینیو
سپنته مینیو جمال خدایی
سپنته مینیو یقین خدایی
سپنته مینیو بازگشت به حق
خرد نخست آفرینش
مینیو رمز رویش
هرمزد
نخستین خلقت
مقایسه با تصوف و عرفان اسلامی
تعبیر عین القضات
نمود گاو و آتش
آرمیتی
اشه
اشه و وهومنه
اهورا و اشه
خرتو
خشثره اقتدار
سپنیشته مینیو
سخن
سرئوشه
سرئوشه و وهومنه
گئوش تشن
وُهو مینیو
وهومنه
وهیشته منه
هونره
بحث هفتم: سوفیا و جاودان خرد
جاودان خرد
سوفیا یا جاویدان خرد
بحث هشتم: زن خدایی سوفیا
ایزد بانوان ایرانی
فروهر
دین
ایزد بانوسوفیا دئنای عرفانی
سوفیا در مفهوم مونث
بحث نهم: سوفیا و عرفان مسیحی
سوفیا الهه خرد
سوفیا تجلی خدا در خرد
الهگان معادل سوفیا
سوفیا الهه ایسس
بحث دهم: سوفیا در ادبیات
سوفیا در شکل صوفی و صوفیا در اشعار فارسی
صوفی
سوفیا در مفهوم خرد شاهنامه فردوسی
بحث یازدهم: سوفیا مادر همه مظاهر
دختران سوفیا
بحث دوازدهم: تعلیقات سوفیا
نمونه کاربرد سوفیا در گیاه شناسی
نمونه انواع اشخاص با نام سوفیا
سوفیا کاوالفسکایا
سوفیا پارنو
سوفیا لورن
سوفیا کوپولا
سوفیا شاهکار عالی معماری بیزانس
شهر سوفیا (صوفیه)
سوفیا آنتى- پولیس (Sophia Antipolis)
سوفیا آنتى پولیس (Sophia Antipolis)
یکى از بزرگ‌ترین شهرک‌هاى تکنولوژى اروپا است
مجله سوفیا
دانشگاه سوفیا
سایت سوفیا
تمثال‌هایی از سوفیا
فهرست منابع مورد استفاده