اهریمن ­پژوهی و دیو شناسی یکی از بنیادهای پژوهش در فرهنگ، اساطیر و ادبیات ایران­ زمین است. این موضوع در هر برهه ­ای از زمان و مکان در ادبیات ایران قابل پژوهش است، اما پررنگ ­ترین و پیچیده ­ترین بخش آن در ادبیات پهلوی ساسانی و ادبیات حماسی فارسی (حماسه ­های ملی) به­ ویژه شاهنامه‌ی فردوسی است. اهریمن و دیوان نقش گسترده ­ای در ادبیات پهلوی دارند. آنها از متون اوستایی، پهلوی و پازند به متون فارسی زردشتی و از خدای نامه ­های دوره‌ی ساسانی و ترجمه‌ی آنها به شاهنامه­ های منثور، شاهنامه‌ی فردوسی و دیگر حماسه­ های ملی رسیده‌اند.

در این پژوهش، پدیده­ های رفتاری اهریمن و دیوان در ادبیات ایران به­ طور کلی و در شاهنامه به­ طور خاص مورد بررسی قرار گرفته ­است. هدف پژوهش رسیدن به شناختی از اهریمن و دیوان از آغاز ادبیات ایرانی تا پایان دوره‌ی حماسه­ های ملی (قرن هشتم) و همچنین بازشناسی و بازسازی حلقه ­های مطالعاتی بین ادبیات ایران باستان و حماسه­ های فارسی است.

روند حضور اهریمن و دیوان را در ادبیات ایران می­توان به چهار دوره‌ی کلی تقسیم کرد. بررسی دوره ­های پیشین باعث می­شود تا مطالعه و بررسی دوره‌ی چهارم به عنوان برجسته ­ترین قسمت این پژوهش به خوبی انجام پذیرد. در واقع بدون مطالعه‌ی این دوره ­ها درک مسایل موجود در شاهنامه به­ درستی امکان­پذیر نخواهد بود. این دوره ­ها عبارتند از:

1) دوران آریایی و هند و ایرانی

2) از آغاز اصلاحات زردشت تا پایان پادشاهی هخامنشیان

3) از پادشاهی اسکندر تا پایان پادشاهی ساسانیان

4) از ورود اسلام به ایران تا پایان دوره‌ی حماسه­ های ملی(قرن هشتم)

در هریک از این دوره­ ها تصورات خاص و دیدگا ه­ های گوناگون و متفاوتی درباره‌ی اهریمن و دیوان وجود دارد که در جای خود بررسی خواهد شد.

در این پژوهش، اهریمن به عنوان دیوانْ­دیو و دیوان به عنوان جمعیتی که از اصل مشترک اهریمن سرچشمه می­ گیرند، مورد بررسی قرار گرفته‌اند. این جامعه با جامعه‌ی انسانی که به اصل مشترک دیگر؛ اهورامزدا می­رسند، در تضاد و تقابلند.

فهرست مطالب
مقدمه
پاره‌ی یکم
اهریمن شناخت
بخش یکم
مینوشناسی اهریمن
پیش درآمد
فصل یکم
اهریمن در متون اوستایی
اوستای گاهانی
اوستای نو
فصل دوم
اهریمن در آیین زروانی
اهریمن پرستی
اهریمن پرستی و سرنوشت اهریمن
نشانه های اهریمن پرستی در شاهنامه
فصل سوم
اهریمن در آیین مانوی
فصل چهارم
اهریمن در متون پهلوی
اهریمن در زندان
سرنوشت اهریمن
بخش دوم
هستی‌شناسی اهریمن
پیش درآمد
متون فارسی زردشتی
حماسه های ملی
بخش سوم
کردار‌شناسی اهریمن در روزگار جمشید
پیش درآمد
فصل یکم
دوران پیش از پادشاهی
دزدیدن خرد، فرّه، نور
بلعیدن پادشاه
فصل دوم
دوران پادشاهی
آغاز پادشاهی
اهریمن و گناه جمشید
گاوکشی
دوران سرگردانی جمشید
مرگ درخت شاه جمشید
دریافت
پاره‌ی دوم
دیوشناخت
بخش یکم
مینوشناسی دیوان
فصل یکم
دیوان در متون اوستایی و فارسی باستان
اوستای گاهانی
اوستای نو و فارسی باستان
مبارزه با دیوان
سرنوشت دیوان
فصل دوم
دیوان در متون پهلوی
اهریمن و سرْدیوان
دیوان
مبارزه با دیوان
سرنوشت دیوان
بخش دوم
هستی‌شناسی دیوان
پیش درآمد
پیکرپذیری
پیکرشناسی
پیکرگردانی
کالبدپذیری
بخش سوم
کردار‌شناسی دیوان در حماسه‌های ملی
پیش درآمد
فصل یکم
دیوهای نخستین
فصل دوم
دیوان مازندران
نخستین سرچشمه‌ها
گزارش دینکرد
گزارشهای کوشنامه
گزارش نخست کوشنامه
نریمان و دیوان مغرب (= مازندران) در بهمننامه
سام و نرهدیوان مازندران در شاهنامه
رستمنامه‌ی سغدی
دیوان مازندران در شاهنامه
گزارش دوم کوشنامه
فصل سوم
اکوان دیو
ایزد باد و دیو باد
از اهریمن تا اکوان دیو
دریافت
راهنمای کتابنامه
کتابنامه
نمایه