«دیار سامان» عنوان کتابی است که به کوشش «علی‌اکبر غفاری» نگارش شده و مباحث آن در خصوص پیشینه تاریخی،فرهنگ باستانی و اعلام جغرافیای دیار سامان از توابع ساوه است.

این کتاب ۳۵۰ صفحه‌ای با شمارگان یک‌هزار و ۵۰۰ نسخه از سوی نشر لاهیتا(شعله کوچک) به چاپ رسیده و روانه کتابفروشی‌ها شده است.

قیمت هر جلد از این کتاب برای علاقه‌مندان به مطالعه و خوانندگان ۱۴ هزار تومان است.

مطالب ارایه شده در این کتاب در قالب نگاهی به تاریخ و فرهنگ دیرین سامان، شرحی بر نام‌جاها، وجه تسمیه این کانون شهری و بیان افسانه‌ها در این زمینه، باغستان‌ها و میترآوا، اماکن جغرافیایی و تاریخی، یادمان فرهنگ باستانی منطقه، پاره‌ای از واژه‌های رایج در این خطه، کتاب‌نامه و نام‌نامه و نقشه ها و تصاویر است.

مقدمه این کتاب که به قلم «پرویز اذکائی» نوشته شده و اشاره دارد که باستان‌شناسی و زبان‌شناسی ۲ ابزار در ارایه اطلاعات تاریخ و فرهنگ است که در کتاب حاضر کوشش شده با استفاده از آن‌ها نمایه‌ای از اصالت تاریخ و فرهنگ دیار سامان ارایه شود.

در پیش‌گفتار این کتاب آمده است: برخی از جغرافی نویسان قدیم از جمله «حمدالله مستوفی» عنوان کرده‌اند که سامان موقعیتی جغرافیایی، تاریخی، سیاسی و اقتصادی در عصر سلاجقه بوده و «ابن فقیه همدانی» نیز از سامان به‌عنوان یکی از جایگاه‌های دوران ساسانی نام برده است.

عناصر فرهنگی نظیر زبان، آداب و رسوم، اعتقادات و اعمال مذهبی در اماکن متبرکه به‌ویژه افسانه‌های دینی ماندگار در حلقه باورهای اساطیری ایران نمونه‌هایی از فرهنگ دینی باستان هستند که در این روستا به یادگار مانده و اماکنی چون کوه، دشت، تپه، دره ، باغ چشمه و نظایر آن مزین به نام‌ها و القاب طبیعت خدایی دوران باستان است که پیشینه تاریخی و فرهنگی سامان را به قرون پیش از اسلام پیوند می‌دهد.

اگرچه تاکنون اکتشاف خاص باستان‌شناسی در روستای سامان و حواشی آن صورت نگرفته ولی قراین و شواهد در اماکن این روستا تابلوی تمام عیاری از داده‌های تاریخی و اداب و رسوم ازمنه باستان است.

حداقل اطلاعات تاریخی و فرهنگی روستای سامان در این کتاب طرح شده و نیاز به کنکاش بیشتری دارد که امید می‌رود در آینده دستمایه کار فرهنگ‌شناسان باشد.

یکی از مولفه‌های مهم در شناخت پیشینه تاریخی هر مکانی آثار به‌جا مانده باستانی است و تلاش شده در این کتاب عوامل و عناصر فرهنگی در جایگاه‌ها و اماکن سامان شرح شود.

در بخشی از این کتاب شرح مفصلی از جغرافیای شهرستان ساوه و کالبد پیشین این دیار ارایه شده و کانون جمعیتی به نام سامان در حریم این منطقه با استنادات تاریخی به تفضیل ارایه شده است.

بر اساس اطلاعاتی که در این کتاب مستند به منابع تاریخی شرح داده شده خطه سامان از کانون‌های اصیل زیست ایرانیان پیش از اسلام بوده و نام و شواهدی از ان در جای جای کتب تاریکی به یادگار است که باورها و افسانه‌هایی را با خود دارد.

روستای سامان در نقطه‌ای از دامنه جنوبی رشته کوه خرقان در حدفاصل ۲ شهر تاریخی همدان و ساوه قرار گرفته که رودی موسوم به سامان در ان جریان دارد.

با ردیابی آثار و نشانه‌هایی از اسکان مردمان پیشین به‌صورت پراکنده شاید بتوان قدمت این روستا را به هزاره اول و دوم پیش از میلاد پیوند داد و بر اساس شواهد سامان در دوره سلجوقی اعتبار و شهرت زیادی داشته و در متون مختلف از آن به‌عنوان منطقه‌ای آباد یاد شده است.

نویسنده در بخشی از کتاب با اشاره با برخی از نانم‌جاها نظیر «باینک»، آوندره»، «قری بابا»، «سیازر» کوشیده معنا و ریشه لغوی این اماکن را در زبان‌شناسی باستان ردیابی کند و نمونه‌هایی از آن را که در متون قدیم وجود را رایه نماید که در این بخش ۱۲ نام‌جا به شکل تخصصی شرح داده شده است.

افسانه چوپان بخش دیگری از این کتاب است که عنوان می‌کند در سراشیبی قسمت جنوب شرقی بان در محلی موسوم به چوپا داخل یک دره و در حواشی آن گله‌ای از گوسفندان به نظر می‌آید که پشت این گله سنگ عظیم قائمی شبیه به چوپان قرار دارد و عده‌ای از ساکنان محلی بر این باورند که روزی درویشی رهگذر در این محل، کاسه شیری از چوپان طلب می‌کند و چون درخواستش از طرف چوپان پذیرفته نمی‌شود در اثر این بی‌اعتنایی تمامی آن‌ها به سنگ تبدیل شده‌اند و این افسانه تا به امروز در این دیار زنده مانده است.

در بخشی از کتاب معرفی باغستان‌های حواشی رودخانه سامان تامحلی به نام «بند» صورت گرفته و چگونگی نظام ابیاری شرایط آن و وجود مستندات تاریخی از شرح این باغستان ارایه شده است.

بخش دیگری از کتاب معرفی واژه‌های رایج در سامان است و زبان فعلی مردم این دیار ترکی اشاره شده که به «ترکی - فارسی» شهرت دارد و در نواحی اطراف آن با تفاوت در لهجه استفاده می‌شود.

در این بخش اشاره شده که زبان فعلی سامان آمیختگی دو زبان ترکی و فارسی است که قرن‌ها پیش با ورود اقوام ترک به منطقه تغییرات مستقل، ترکیبی و پیشوندی و پسوندی در آن رخ داده و واژگان فارسی در اثر ارتباطات و مراودات اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی در آن پیوند خورده است.

در ادامه این بخش راهنمای آوانگاری و شمار زیادی از لغات مصطلح در سامان ارایه شده که تک به تک معانی و قرابت‌ها و ریشه واژگانی آن‌ها با زبان پهلوی و ترکی کاویده شده است.

۳۲ صفحه آخر این کتاب حاوی تصاویر، نقوش و عناصر مفید بصری است که به فهم محتوای کتاب کمک زیادی کرده و نویسنده کوشیده با ارایه این مجموعه برشی فرهنگی و جغرافیایی از دیار سامان را فراروی خواننده بگذارد.