کتاب «نبرد قدرت‌های بزرگ و قیام کارگران اصفهان» توسط اکبر آذربایجانی به رشته تحریر درآمده که نویسنده در آن به شکست کارگران و دلایل آن پرداخته است.

قیام کارگران اصفهان در اردیبهشت ۱۳۲۳ و شکست آن و دلایل این شکست اگر در زمان حادث شدن مورد توجه مبارزان طبقه کارگر ایران قرار می گرفت، می توانست در گام های بعدی مبارزه طبقه کارگر، چراغ راه پیروزی های پی در پی باشد اما روزمرگی حاکم بر سیاست های حزب توده ایران در آن سال ها به جای آن که طبقه کارگر را به فراگیری درس از یک حادثه تلخ تاریخی فرا بخواند، جنبش طبقه کارگر را به سراب های بعدی رهنمون کرد. اکبر آذربایجانی کتاب «نبرد قدرت‌های بزرگ و قیام کارگران اصفهان» با حدود یک صد نفر از کارگران کارخانه های نساجی، نور و ... گفت وگوی حضوری داشته و شرح این حوادث را به صورت کامل آورده است.

معرفی کتاب

آذربایجانی در «پیشگفتار» کتاب به قیام کارگران اصفهان و شکست آن می پردازد و می نویسد که اگر دلایل شکست قیام کارگران اصفهان بررسی شده بود، شاید در قیام کارگران آبادان در سال ۱۳۲۵ می شد آن را به پیروزی های نسبی برای طبقه کارگر ایران مبدل کرد. (۱)

بخش نخست کتاب با عنوان «مبارزه عُمال آلمان و انگلستان و شکل‌گیری بورژوازی مُدرن در اصفهان» به جنگ جهانی اول و تاثیر آن در ایران پرداخته و می نویسد که عناصر آلمان با وجود شکست در جنگ جهانی اول به مراودت و فعالیت خود در ایران ادامه می دادند و انگلیس را عامل نکبت و بدبختی تمام مردم عالم معرفی می کردند. عناصر آزادیخواه که حالا به وجود آمدن شوروی نیم نگاهی هم به آنجا داشتند، فقر و جهل و شکست مردم ایران را در حاکمیت انگلیس و وابستگان داخلی آن معرفی می کردند و انگلیس که از طریق عناصر خود به این واقعیت پی برده بود با تشکیل پلیس جنوب سعی کرد تا نقاط کلیدی و حساس کشور را در اختیار بگیرد. (۲)

آذربایجانی بخش بعدی کتاب خود را به «شکل‌گیری بورژوازی مُدرن در اصفهان» اختصاص داده است؛ بخشی که در آن به فعالیت های «موسیو شونمان» کنسول سابق آلمان در شکل گیری تحول در اصفهان می پردازد و می نویسد: اول در صنعتی شدن اصفهان که از نظر او با توجه اهمیت اصفهان الزامی بود و دوم در شکل گیری نوعی فعالیت علیه سلطه انگلیس که آن مهم را به جد و تلاش مضاعف پیگیری می کرد. (۳) اما او دشمنانی همچون سر ریدر بولارد و شاهزاده صارم الدوله پیدا کرد.

«وزیدن نسیم آزادی و تشکیل علنی اتحادیه کارگری اصفهان» بخش دیگری از کتاب مورد نظر را تشکیل می دهد؛ بخشی که با شروع جنگ جهانی دوم، ورود متفقین به ایران و تحولات ناشی از آن در ایران شروع می شود؛ آنجایی که کارگران برای دفاع از حقوق خود و خونخواهی از رفیقان به خون خفته خود در طول سال های استبداد رضاخانی نه با اندکی نیروی کار بلکه با چندین هزار نیرو و ده ها هزار حامی از زحمتکشان شهر و روستا و صفی یکپارچه و متحد به میدان مبارزه آمده بودند. (۴) بدین ترتیب نویسنده در این بخش به این مبارزه کارگران می پردازد.

بخش بعدی کتاب با عنوان «تقی فداکار کیست» نامگذاری شده است. فداکار حقوق دان بود که دارالوکاله او تقریباً به بزرگترین مامن و پناهگاه تمام اقشار تحت ستم اصفهان تبدیل می شود و هر روز آوازه جسارت و بی باکی او زبانزد مردم کوچه و بازار می شود.(۵) فداکار که سال ها در مبارزه کارگری حضور داشت در سال ۱۳۵۱ در خیابان هزار جریب اصفهان به طرز مشکوکی در تصادف اتومبیل یکی از جمعی شهربانی به قتل رسید و نه خانواده او و نه قاتلانش پس از مرگ او این موضوع را رمزگشایی نکردند. (۶)

آذربایجانی در بخش بعد با عنوان «ورود متفقین به ایران» به بررسی وضعیت اجتماعی اصفهان و مبارزات کارگری در همین دوره می پردازد و می آورد که کم شدن ارزاق عمومی، گندم، آرد، قند و شکر و ده ها قلم از مواد غذایی مورد نیاز مردم، نخستین نمود ورود متفقین به ایران بود. (۷)

«قرارداد ۱۸ تیر ۱۳۲۲ و دلایل تاریخی انعقاد آن» بخش دیگری از کتاب مورد نظر است. نویسنده معتقد است که در تمام مبارزات ۱۳۲۱ تا ۱۳۲۴ کارگران اصفهان، تشکل و مبارزه کارگری حرف اول را نمی زد، بلکه موقعیت استراتژیک اصفهان و شرایط حاد آن دوران بود که بسترساز آن حوادث شد. (۸) و اما قرارداد ۱۸ تیر ۱۳۲۲، کارخانه داران را ملزم نمود که حقوق کارگران و اتحادیه را به رسمیت بشناسد اما در بندی از این قرارداد اتحادیه کارگران را رودر روی کارگران قرار داد. (۹)

نویسنده بخش بعدی کتاب خود را با عنوان «انتخابات انجمن شهر و فریب فداکار و کمیته ایالتی حزب توده» نامگذاری می کند. در انتخابات انجمن اصفهان هیات نظارت از خواندن آرا ماخوذه به دلیل روشن بودن وضعیت آن و پیروزی بی چون و چرای اتحادیه کارگران خودداری کرد و از طرفی نیز تقی فداکار فریب خورد که بهای آن هم رسیدن به کرسی نمایندگی مجلس بود. (۱۰)

«انتخابات مجلس چهاردهم» بخش دیگری از کتاب آذربایجانی را به خود اختصاص می دهد. نویسنده در این بخش می آورد که با رفتن تقی فداکار به مجلس، صارم الدوله از شر شخصیت کاریزماتیک او که ساخته و پرداخته خود او و عملکرد بعضاً استثنایی فداکار بود، راحت شد. (۱۱) و اما در ادامه وضعیت اصفهان اسفبار شد و زد و خوردهایی میان طرفداران صارم الدوله و کارگران آغاز شد.

نویسنده بخش پایانی کتاب خود را با عنوان «چگونگی آغاز قیام کارگران و تشکیل کمان اتحادیه کارگری اصفهان» نامگذاری می کند. وی در این بخش به زد و خوردهای خیابانی اصفهان که از ۲۲ فروردین ۱۳۲۳ آغاز شده بود، می‌پردازد که همین اتفاق‌ها هم به قیام کارگران منجر شد اما کارگران فریب دولت را خوردند و در پایان با خیانت رهبران حزب توده و دستور سازش به فداکار، با وجود مخالفت بخشی از کمیته ایالتی حزب توده در اصفهان به شکست کامل انجامید(۱۲) که باعث قتل، ضرب و جرح و آوارگی شد.

آذربایجانی نوشته های خود را با «یادداشت‌ها» ادامه می دهد که این یادداشت های در فهم خواننده در خصوص حوادث و جریان های کارگری در اصفهان بسیار مفید است و «نمایه کتاب» و «پیوست کتاب» هم در پایان بر غنای این نوشته می افزاید.

منابع:

۱-آذربایجانی، اکبر. نبرد قدرت های بزرگ و قیام کارگران اصفهان، آبادان، پرسش، ۱۳۹۳، ص ۱۲

۲-همان، ص ۱۶

۳-همان، ص ۲۳

۴-همان، ص۲۷

۵-همان، ص ۳۷

۶-همان، ص ۴۳

۷-همان، ص ۴۹

۸-همان، ص ۶۵

۹-همان، ص ۶۶

۱۰-همان، ص ۷۲

۱۱-همان، ص ۷۵

۱۲-همان، ص۹۱