تاریخ است که خزانه خیر و شر این عالم شمرده می­‌شود. تاریخ تغییرپذیر نیست چون‌که آئینه گذشته است و گذشته تغییرناپذیر است. تاریخ مانند صفحه عکس در برابر کردار نیک و بد هرشخص صورت حقیقی آن را برمی‌دارد و با شخصی خصوصیت یا خصومت ندارد. تاریخ تهییج می‌نماید، تشویق می‌­کند، جرأت می‌­دهد، جلادت می فزاید، تسلی می‌بخشد و بالجمله حیات جاودانی داده، تثبیت قومیت و ملیت می‌نماید. این قسمتی از کتاب حیات یحیی اثر یحیی دولت آبادی درباره فایده تاریخ است. (۱)

زندگی‌نامه

یحیی دولت‌آبادی نویسنده کتاب تاثیرگذار و آگاهی بخش حیات یحیی در ۱۸ دی ۱۲۴۱ خورشیدی در دولت‌آباد اصفهان دیده به جهان گشود. پدرش شیخ هادی دولت‌آبادی از روحانیان سرشناس و ملاکان شناخته شده دولت‌آباد و اصفهان بود که پس از مدتی به دلیل اختلاف با ظل‌السلطان، حاکم وقت اصفهان به تهران آمد و با رجال سرشناس دربار ناصری و مظفری نیز مراودات به نسبت گسترده‌ای یافت. بسیاری بر این عقیده هستند که دولت آبادی اعتقادات بابیگری داشته اما وی در کتاب خاطرات یحیی در پاسخ به این پرسش نوشته است: در زمان حکومت ظل السلطان در اصفهان و مقبولیت و مرجعیت عامه شیخ محمد تقی نجفی و مخالفت آنها با پدرم و طرفیت تجاری برادرم علی محمد با یک تاجر بابی، باعث این اتهام شد. در آن موقع ظل السلطان برای تصاحب اموال و املاک مردم و آقانجفی بواسطه حفظ موقعیت مذهبی خود، دیگران را به اتهام بابی بودن از میدان بدر می‌کردند. امین السلطان بطور مزاح گفته بود: در اصفهان هم املاک حاجی میرزا هادی بابی شده‌است. در تایید این صحبت ها علیرضا ملایی توانی مورخ و استاد دانشگاه می نویسد: داستان بابی و ازلی بودن دولت‌آبادی‌ها که در عهد قاجار همه جا پیچیده بود، بنابر اقوال متواتر در اصل، ساخته و پرداخته ظل السلطان می داند، زیرا او همچون پدرش روحانیان نوگرا را که با حکومت همکاری نمی‌کردند، با چنین اتهاماتی منزوی می‌ساخت. (۲)

دولت آبادی برای تکمیل مطالعات و استفاده از فضای علمی‌ به عراق سفر کرد و در حوزه درس میرزای شیرازی و محمدتقی شیرازی شرکت کرد و بهره برد. بعد از بازگشت به ایران در اصفهان و تهران نیز در محضر میرزا ابوالحسن زواره‌ی اردستانی، معروف به میرزای جلوه به تحصیل پرداخت. (۳) یکی از مهم ترین اقدامات وی تلاش برای تأسیس مدارس جدید بود، همچنین وی به کارهایی از جمله مدیریت، نوشتن و نشر کتاب های درسی ابتدایی پرداخت و از این طریق خدمت بسیار ارزنده‌ای به حوزه آموزش و پرورش انجام داد. او در زندگینامه خود درباره چرایی تاسیس مدارس جدید می‌نویسد: «در این حال مصمم می‌­گردم مکتبی مخصوص ذریه طیبه رسالت پناهی تاسیس نموده اطفال فقیر سادات را که در معابر و مجالس به وضع­‌های ناپسند دست تکدی به نزد خودی و بیگانه دراز کرده از هیچگونه بی احترامی دیدن و نمودن دریغ نمی‌­دارند در آنجا جمع نموده نگهداری و تربیت نماید.» او خوشنویسی زبردست بوده و در نستعلیق مهارت داشته و از شاگردان میرزا غلام‌رضا اصفهانی بوده‌است.

ورود به عرصه سیاست و مبارزات برای برپایی مشروطه

فعالیت‌های سیاسی دولت‌آبادی از ۱۳۲۲قمری به‌ طور جدی با عضویت در انجمن ملی و کمیته انقلاب و در کنار ملک‌المتکلمین و سیدجمال واعظ از روشنفکران این دوره آغاز شد. در واقع دولت آبادی در دوران مشروطیت جزو آزادی خواهان بود و به همراه دیگر مبارزان در مشروطه و ملی کردن نظام ایران قدم‌های فراوان برداشت چنان‌که به گفته مهدی ملک‌زاده، مجلس مخفی آزادی‌خواهان با حضور عده‌ای از رهبران مشروطه شب‌های چهارشنبه در خانۀ دولت‌آبادی برگزار می‌شد. در جریان مهاجرت و بست‌نشینی علما در حرم حضرت عبدالعظیم که نهایتاً به صدور فرمان مشروطیت منجر شد، دولت‌آبادی نقش واسطه میان جناح اصلاح‌گرا به رهبری عبدالله بهبهانی و دولت عین‌الدوله ایفا می‌کرد. بنا به شرح خودش از آن وقایع، نخستین فردی بود که در بین درخواست‌های ارسال شده از طرف علما درخواستی کلی مبنی بر «اصلاح در تمام امور» را گنجاند. این اصل توسط او و همکارانش به عنوان اساسی برای ایجاد «عدالت‌خانه» درآمد.

پس از به توپ بسته شدن مجلس به دستور محمدعلی شاه ایران را ترک کرد و در استانبول اقامت گزید و به همکاری با انجمن سعادت و کمیتۀ اتحاد و ترقی پرداخت. همچنین دولت‌آبادی در ۱۲۸۷ خورشیدی و بعد از خلع محمدعلی‌ شاه و انجام انتخابات دوره‌ دوم مجلس شورای ملی، موفق شد از طرف مردم کرمان به وکالت مجلس انتخاب شود. (۴) دولت آبادی بار دیگر و در انتخابات پنجمین دورۀ مجلس شورای ملی از طرف مردم اصفهان به مجلس راه پیدا کرد اما در مجلس پنجم(آبان ۱۳۰۴) با انتقال سلطنت(به دلیل مغایرت با قانون اساسی) مخالفت کرد و به همین دلیل مغضوب دربار واقع شد و پس از آن از سیاست کناره گرفت و در ۱۳۰۸ خورشیدی از ایران خارج شد. (۵)

درباره خاطرات یحیی

کتاب حیات یحیی در زمره اسناد مهم در باب انقلاب مشروطه‌ است که دولت‌آبادی در آن حوادث تاریخی ایران از اواسط حکومت ناصرالدین شاه تا کودتای ۱۲۹۹ رضاخان و به دست گرفتن قدرت توسط وی را  به درستی بیان و تحلیل کرده است. این کتاب بعد از مرگ دولت‌آبادی توسط خانواده‌اش منتشر شده‌است در ابتدا و به مدت ۲۵ سال در لیست آثار ممنوع الانتشار قرار گرفت. جلد اول قسمتی مشتمل بر گزارش از ایام جوانی و دوران تحصیلی نویسنده و بقیه آن تاریخ تأسیس و ایجاد فرهنگ نوین ایران است. جلد دوم و سوم حوادث مربوط به مشروطه و فعالیت‌های خود نویسنده را در بر می‌گیرد و جلد چهارم به مهاجرت ملیون در اوایل جنگ بین‌المللی اول تا انقراض سلطنت قاجاریه پرداخته و در بررسی حوادث دوران پادشاهی رضاخان امتداد دارد. بنابراین این کتاب برای فهم و شناخت فضای فکری و اجتماعی و حتی زندگی روزمره دوران مشروطیت و بعد از آن یکی از آثار بی مانند این دوره است.

خاطرات یحیی یکی از موثرترین و دقیق ترین نوشته های تاریخ معاصر ایران به شمار می رود که نویسنده آن، خود در اموری که از آنها سخن به میان آورده حضور مستقیم داشته است. یکی از مهم ترین مباحث این کتاب بررسی علل و عوامل ظهور انقلاب مشروطه و زندگی پرفراز و نشیب این مبارز دوره مشروطه را دربرمی گیرد.
نویسنده، این کتاب را با علم و دانش و با موشکافی و دقت زایدالوصفی به رشته تحریر در آورده است. نثر بسیار ساده و لطافت طبع و استعداد خدادادی و حشرو نشر با مردان سیاست پنج پادشاه دوره قاجاریه این کتاب را بسیار خواندنی و مطبوع ساخته است تا آنجا که مضامین دلچسب و آگاهی های دقیقی بویژه درباره رشد فرهنگ و اندیشه و ایجاد مدارس جدید به خواننده می دهد. این اطلاعات با توجه به دیگر منابع و ماخذ دوره مربوطه بسیار در خور توجه است. همچنین از آنجایی که در این زمان ایران با مشکلات متعددی روبه رو بود، نویسنده سعی زیادی در بیداری مردم و آگاهی بخشی داشته است، بنابراین وی در این کتاب از یک طرف وقایع ایران را در قبل و بعد مشروطیت و بی سوادی و فقر و بدبختی مردم و بی لیاقتی حکومتگران را و از طرف دیگر پیشرفت های اروپا در زمینه های صنعتی و فرهنگی عقب ماندگی کشورمان را به خوبی در کتاب خود نشان می دهد و آنها را ریشه یابی می کند. (۶)

شهرناز نخستین رمان فارسی در دوره قاجاریه

شهرناز رمانی ادبی، اخلاقی و تاریخی و روایت‌گر دختری به نام شهرناز امیرزاده والا تبار است که پدرش سپه سالار لشکر و خانواده‌اش از بزرگان کشور هستند؛ به همین جهت شهرناز بسیار مغرور و خودپسند است و همین غرور او فراز و نشیب‌ها و شکست‌هایی را در زندگی‌اش به وجود می‌آورد. در واقع داستان شهرناز آشکارا در ایران رخ می‌دهد اما جز این مولف از هیچ مکان و زمان خاصی نام نمی‌برد. شخصیت اصلی داستان، شهرناز، دختر امیر لشکر و از هم صحبتان ملکه در حرمسراست که در آغاز داستان ۱۴ سال دارد. در آغاز داستان می‌خوانیم که در اتاق شهرناز لامپ برقی هم هست که نشان می‌دهد، داستان باید پس از ۱۲۸۵ خورشیدی(هم زمان با سال آغاز سلطنت محمدعلیشاه) که حاج امین الضرب نخستین کارخانه برق را به تهران آورد، بگذرد. (۷)
به اعتقاد یحیی دولت آبادی کتاب شهرناز به حقیقت گذشته و به صورت افسانه نگارش یافته و حتی بعضی از اشخاص اساسی این داستان در هنگام نگارش آن هنوز در قید حیات بوده‌اند. در رمان شهرناز که در ۱۳۰۵ خورشیدی نوشته شده و جزو  نخستین رمان‌های فارسی به شمار می‌آید، صحنه‌ها و مجالس اغلب ساختگی و غیر طبیعی هستند و کاراکتر اشخاص به درستی مشخص نشده‌اند. (۸)
 از دیگر آثار این نویسنده تاثیرگذار می توان به آئین در ایران، اردی بهشت، ارمغان یحیی، تربیت اراده، حقیقت راجع به قرارداد مجلس، دوره زندگانی یا غضب حق اطفال، روان‌­نامه،  سرگذشت درویش چنته، شجره طیبه، شرح حال میرزا تقی خان امیرکبیر، لبخند فردوسی و نهال ادب اشاره کرد. بعد از سال ها نویسندگی و فعالیت فرهنگی سرانجام این مبارز دوران مشروطه در چهارم آبان ۱۳۱۸ خورشیدی دیده از جهان فروبست.

منابع

۱- دولت‌آبادی، یحیی، حیات یحیی، ج۱، تهران، انتشارات فردوسی، چاپ۱، ۱۳۶۱، مقدمه

۲- علیرضا ملائی توانی. شیخ ابراهیم زنجانی و میرزا یحیی دولت‌آبادی». پژوهشنامة تاریخ اجتماعی و اقتصاد، دریافت‌شده در ۱۳ فوریه ۲۰۱۵.

۳- دولت‌آبادی، یحیی، حیات یحیی، ج۳، تهران، انتشارات فردوسی، چاپ۱، ۱۳۶۱، ص۲۳۴

۴- اسامی‌ نمایندگان مجلس شورای ملی از آغاز مشروطیت تا دوره ۲۴ قانون‌گذاری و نمایندگان مجلس سنا در هفت دوره تقنیه، ص۱۹، چاپخانه مجلس شواری ملی، بی جا، ۱۳۵۶.

۵- بهار، ملک الشعرا، تاریح مختصر احزاب سیاسی، ج۲، ص۲۶۱-۲۶۵، تهران، انتشارات امیرکبیر، چاپ۵، ۱۳۸۶.

۶- دولت‌آبادی، یحیی، حیات یحیی، ج۱، تهران، انتشارات فردوسی، چاپ۱، ۱۳۶۱.

۷- بانکیان، محمد اسماعیل، نقش امین الضرب‌ها در توسعه صنعت برق، اقتصاد انرژی، مهر ۱۳۸۶، ص۳۴

۸- -دولت آبادی، یحیی، شهرناز، مطبعه مجلس، ۱۳۰۵