کتاب بررسی قراردادهای ساخت و ساز در نظام دولتی نوشته‌ی وحید خسروی، با توجه به عدم آشنایی برخی پیمانکاران و کارفرمایان نسبت به مسائل و مشکلات حقوقی زمان انعقاد و حین اجرای قراردادها، به پژوهش در خصوص اختلافات حقوقی قراردادهای ساخت و ساز در دستگاه‌های دولتی و نقاط ضعف و همچنین ارائه راهکار مناسب می‌پردازد.

یک قرارداد پیمانکاری آمیزه‌ای است از مسائل پیچیده فنی، مالی، اقتصادی، حقوقی و ده‌ها موضوع دیگر که هر کدام به نوبه خود از اهمیت وافری برخوردار می‌باشند. با انعقاد یک قرارداد پیمانکاری حقوق و تکالیفی ایجاد می‌شود که دامنه آن از طرفین قرارداد فراتر رفته و آن‌جا که دولت یک طرف قرارداد است صحبت از منافع جامعه می‌شود و گاهی سیاست نیز وارد میدان می‌شود و تنها صورتی از یک قرارداد نمایانگر می‌شود.

اجرای طرح‌های عظیم عمرانی همانند صنایع نفت، الکترونیک، حمل و نقل، ساخت و ساز، سد سازی و جاده و... در قالب قراردادهای پیمانکاری صورت می‌گیرد که یک طرف آن دولت است و طرف مقابل پیمانکار که عمدتا یک شخص حقوق خصوصی است. دولت در اجرای طرح به منافع عمومی جامعه می‌اندیشد و پیمانکار در قبول اجرا به منافع مادی خویش. او یک پروژه را در چارچوب منافع شخصی خویش می‌نگرد و با سرلوحه قراردادن اهداف خویش که می‌تواند حداکثر سود باشد با داده‌های بازار و اطلاعات موجود بهترین گزینه سرمایه‌گذاری را می‌یابد. در مقابل، دولت برای ارزیابی یک پروژه با اهداف متعددی روبروست. باید با درنظر گرفتن مجموعه هدف‌ها اولویت‌ها را باز شناسد و تأثیرات عمیق و بلند مدت و جامع یک سرمایه‌گذاری را بر اهداف اجتماعی بنگرد.

در بخشی از کتاب بررسی قراردادهای ساخت و ساز در نظام دولتی می‌خوانیم:

اقتصاد هر کشور بر سه محور ساخت و ساز، تولید و تجارت استوار است. اگر این سه محور با دقت بررسی شوند، ملاحظه می‌گردد که تجارت بدون تولید و تولید بدون ساخت و ساز عملی نیست. بنابراین، محور اصلی تمام فعالیت‌ها در جهت شکوفایی اقتصاد هر کشور، بستگی به وضع ساخت و ساز آن کشور در زمینه‌های مختلف دارد و به‌سامان بودن موازین قراردادهای مربوط به ساخت و ساز، به ویژه در طرح‌های کلان، از اهمیت حیاتی برخوردار است که متاسفانه در کشور ما به این مهم توجه لازم نشده و نمی‌شود. مجلس شورای اسلامی و دولت‌مردان باید ارزش ساخت و ساز را متناسب با حیاتی بودن ارزش اقتصادی آن احیا کنند و به قراردادها و ضوابطی که مربوط به این قسمت مهم از فعالیت اجتماعی است، اهمیت خاصی دهند و به اصطلاح روش مناقصات، قراردادها و ضوابط مربوط، توجه کافی نشان دهند. چنان چه مبانی اولیه این پیمان‌ها براساس معاملات اصولی و واقعیات موجود در روند اقتصادی نباشند، قطعا از همان ابتدا با مشکلات فراوان و پیچیدگی‌های بسیاری مواجه می‌شوند که به تبع آن، حرکت‌های اقتصادی کشور کند می‌شوند و نظام اقتصاد کشور لطمه کلی می‌بیند.

اگر معیارهای نرخ با واقعیات انطباق نداشته باشد، پیمانکار ممکن است تحت تأثیر شرایطی که در آن قرار دارد و به امیدهای واهی یا برای سر پا نگه‌داشتن تشکیلات خود، قیمت‌های غیر‌واقعی پیشنهاد دهد که طبعا کارفرما را دچار مشکل می‌کند و عملا کار با قیمتی بالاتر از نرخ واقعی، آن هم در مدتی به مراتب طولانی‌تر انجام می‌شود.

نحوه تنظیم قراردادهای ساخت و ساز، حتی در طرح‌های بزرگ به گونه‌ای است که حل و فصل دعاوی کارفرما علیه پیمانکار با تصمیم کارفرما و بدون توافق پیمانکار به اجرا گذاشته می‌شود؛ اما دعاوی پیمانکار علیه کارفرما معمولا به آخر کار محول می‌گردد و از پیمانکار انتظار می‌رود که بدون درخواست بهره دیرکرد و معمولا با چشم پوشی از بعضی ادعاها در برابر آن‌چه کارفرما می‌خواهد، تمکین کند. بدیهی است که این شیوه رسیدگی به دعاوی در طرح‌های بزرگ عملی نیست و گاهی بحران‌های مالی خطرناکی ایجاد می کند که ممکن است به ورشکستگی پیمانکار منجر شود، مضاف بر آن ممکن است هزینه نهایی ساخت و ساز تا چندین برابر برآورد اولیه قرارداد افزایش یابد، که این امر باعث ایجاد خلل در اعتبارات و امور جاری دستگاه‌های دولتی می‌گردد.

فهرست مطالب

پیشگفتار
فصل اول: کلیات قراردادهای ساخت و ساز و نظام حاکم بر آن‌ها
مبحث نخست - تعاریف، مبانی حقوقی پیمان، ماهیت قراردادهای دولتی
گفتار اول: تعاریف
گفتار دوم: مبانی حقوقی پیمان
نحوه انعقاد پیمان
گفتار سوم: ماهیت قراردادهای دولتی
مبحث دوم - نظام حاکم بر پیمان‌های دولتی و پیمان‌های خصوصی
گفتار اول: نظام حاکم بر پیمان‌های دولتی
گفتار دوم: نظام حاکم بر پیمان‌های خصوصی
فصل دوم: اصول حاکم بر قراردادهای ساخت و ساز و وجه تمایز طرح‌های عمرانی با غیر‌عمرانی
مبحث نخست – اصول حاکم بر قراردادهای ساخت و ساز، اختیارات و تعهدات پیمانکار ‌و کارفرما
اصل کتبی بودن قرارداد
گفتار دوم: اختیارات و تعهدات پیمانکار ‌و کارفرما
مبحث دوم – وجه تمایز طرح‌های عمرانی با طرح‌های غیر‌عمرانی
گفتار دوم: قراردادهای غیر‌عمرانی
اشخاص حقیقی
فصل سوم: ریشه بروز اختلافات و اهم ادعای پیمانکاران و محدوه مسئولیت ایشان
مبحث نخست - ریشه بروز اختلافات در مرحله برگزاری مناقصه و دوران اجرا
گفتار اول: ریشه بروز اختلاف در مرحله برگزاری مناقصه
گفتار دوم: ریشه بروز اختلاف در دوران اجرای قرارداد
مبحث دوم - مهم‌ترین ادعاهای پیمانکاران در قراردادهای ساخت و ساز
گفتار اول - عوامل اصلی در شکل‌گیری ادعاهای پیمانکار
گفتار سوم – راهکارها و پیشنهادها
مبحث سوم - محدوده مسئولیت پیمانکار
گفتار اول: تعریف و تقسیم مسئولیت
گفتار دوم: مفهوم و ماهیت مسئولیت قراردادی
گفتار سوم – مسئولیت خارج از قرارداد "مرحله پس از تحویل قطعی پروژه"
گفتار چهارم: شرایط تحقق مسئولیت
گفتار دوم: چگونگی حل اختلاف و تشکیل قرارداد داوری در پیمان
گفتار سوم‌: زوال داوری در قراردادهای پیمانکاری دولتی
مبحث دوم- آسیب شناسی و ارائه راهکار
گفتار اول: آسیب شناسی
گفتار دوم: راهکارهای اصلاح با توجه به آسیب‌های ناشی از روس مرسوم سه عاملی به نظر می‌آیدکه روش طرح و ساخت مناسب‌ترین روش باشد.
منابع و مآخذ