کتاب پلورالیسم دینی و قرآن اثر موسی ابراهیمی به بررسی دیدگاه خاص قرآن در مورد مفهوم پلورالیسم دینی یا تکثرگرایی در عرصه دین و مذهب و عقاید دینی پرداخته است. در این نوشتار تفسیر قرآن در مورد نجات‌ بخشی و حقانیت ادیان مختلف بیان شده و از منظر فلسفه دین و کلام جدید به تحلیل دیدگاه قرآن کریم در مورد پلورالیسم دینی پرداخته شده و برخی از شبهات و پرسش‌ها در این عرصه پاسخ داده شده است.

موسی ابراهیمی ابتدا به رویکردهای مختلف درباره تعدد ادیان مانند دیدگاه‌های مبتنی بر شمول‌گرایی، انحصارگرایی و پلورالیستی اشاره کرده و وجه جمع این دیدگاه‌ها را از منظری قرآنی تبیین نموده است. در ادامه نگارنده ادله قرآنی طرفداران پلورالیسم دینی را مورد نقد و ارزیابی قرار داده و وحدانیت دین و آیین حق و مصداق صراط مستقیم در قرآن را نیز که همواره به صورت مفرد در قرآن ذکر شده است را شرح داده است.

دین و مباحث مربوط به آن حقیقتی است که بر تمام ابعاد زندگی بشر سایه افکنده و حضور خود را در همه جا آشکار نموده است. «پلورالیسم دینی» به معنای تکثرگرایی دینی و به رسمیت شناختن همه ادیان است، و مراد از به رسمیت شناختن ادیان مختلف، به رسمیت شناختن حقانیت و نجات بخشی آن‌ها است. در حقیقت، پلورالیسم دینی پاسخی به این سؤالات است که: ادیان مختلف چه بهره ای از حقیقت دارند؟ آیا همه ادیان حقند، یا یک دین حق وجود دارد؟ و آیا می‌توان پیروان ادیان مختلف را اهل نجات دانست؟ پاسخ‌های دیگر این سؤالات انحصارگرایی و شمول گرایی است. در سال‌های اخیر، عده ای نظریه پلورالیسم را پذیرفته و به تبلیغ و ترویج آن پرداخته‌اند. اینان علاوه بر استدلال‌های عقلی و تجربی، به آیات قرآن کریم نیز متوسل شده و از آیات متشابه، به نفع خود استفاده کرده‌اند.

در بخشی از کتاب پلورالیسم دینی و قرآن می‌خوانیم:

از مباحث پیشین دانسته شد که در اثبات پلورالیسم، به صفت هادی بودن خداوند تمسک شده و هادی بودن خداوند، مستلزم هدایت‌مندی همه یا اکثریت قاطع مردم دانسته شده است. سؤال ما این است که چطور از صفت هادی خداوند چنین استفاده می‌شود؟ آیا هادی بودن خداوند مستلزم این است که همه مردم را خواسته یا ناخواسته به صراط مستقیم هدایت کند و افکار و اعمالشان را با حقیقت همسان سازد؟ اگر چنین باشد، پس فرق بین انسان، جماد و نبات در چیست؟ پس مسئله آزادی و اختیار انسان چه می‌شود؟ بر این اساس، این مبنای پلورالیسم نیز نمی‌تواند این ادعا را ثابت کند؛ زیرا به نظر می‌رسد مغالطه اشتراک لفظی صورت گرفته است که این برهان را ناکام می‌کند؛ زیرا واژه «هدایت» از الفاظی است که دارای دو معنای متفاوت است: هدایت تکوینی و هدایت تشریعی، که هر کدام دارای مفهوم ویژه‌ای بوده و از یکدیگر متمایزند.
هدایت تکوینی خداوند در رابطه با موجودات، به اصل وجود آن‌ها بازمی‌گردد. این هدایت مساوی است با مهتدی شدن؛ یعنی همان لحظه که هدایت صورت بپذیرد، ایصال الی المطلوب، (هدایت پذیرفتن) صورت خواهد گرفت. پس این هدایت به امور غیرمختار تعلق دارد. برای نمونه، رشد طبیعی موجودات از سنخ هدایت تکوینی است.
اما هدایت تشریعی، هدایتی است که خداوند از طریق پیامبران بر مردم نازل می‌کند. هدایت تشریعی در جایی است که امکان سرپیچی از آن وجود داشته باشد؛ مانند رفتار اختیاری انسان‌ها. اگر انسان‌ها بخواهند این هدایت (تشریعی) شامل آن‌ها بشود، باید با حسن اختیار خود به تمام دستورات الهی که توسط پیامبران آورده شده عمل کنند، ولی در عین حال می‌تواند از آن متابعت نکند.
در مورد هادی بودن خداوند نیز قضیه همین‌گونه است. خداوند با فرستادن رسولان، انسان‌ها را به سوی حق و صواب راهنمایی کرده است؛ حال این انسان‌ها هستند که می‌توانند دعوت هادیان را اجابت کنند و به سوی کمال بروند یا از آن‌ها پیروی نکنند. پس در هدایت تشریعی همان‌طور که هدایت‌گری لازم است، هدایت‌پذیری نیز لازم است.

فهرست مطالب
مقدمه‌
1. پلورالیسم
2. دین
دین در تعریف برخی دانشمندان مسلمان
3. اسلام
4. حق
5. اهل کتاب
6. نجات
1: بیان رویکردهای مختلف درباره تعدد ادیان
1. انحصارگرایی
الف) ادله انحصارگرایی
ب) نقد انحصارگرایی مسیحیت
2. شمول‌گرایی
نقد شمول‌گرایی
3. پلورالیسم دینی
الف) معنای لغوی واصطلاحی پلورالیسم دینی
ب) خاستگاه پلورالیسم دینی
ج) اقسام پلورالیسم دینی
4. تبیین محل نزاع
5. روش بحث در این رساله
الف) روش بُرون دینی
ب) روش درون دینی
خلاصه فصل
2: پلورالیسم دینی از منظر قرآن
1. پلورالیسم حقانیت از منظر قرآن
الف) تعریف حق
ب) مفهوم دین
ج) دین در قرآن
د) دین حق از منظر قرآن
ه‌) جهانی بودن رسالت پیامبر اسلام (ص)
و) حقانیت دین اسلام
2. پلورالیسم نجات از منظر قرآن
الف) معنای نجات
ب) رابطه دنیا وآخرت
ج) قلمرو نجات
3. پلورالیسم رفتاری از منظر قرآن
الف) عدم اکراه در پذیرش دین
ب) دعوت به گفت‌وگوی منطقی
ج) دعوت به مدارا و نیکو‌کاری
د) معیار زندگی مسالمت‌آمیز
ه‌) رفتار پیشوایان اسلام با غیر مسلمانان
و) اظهارات پاپ و پاسخ آن
اقسام جهاد
فلسفه جهاد
خلاصه فصل
3: ادله قرآنی طرفداران پلورالیسم دینی و نقد آن
استدلال اوّل: اراده الهی
1. استناد به آیه 48 سوره مائده
تحلیل و بررسی
الف) اراده خداوند بر آزادی انسان
ب) وحدت دین و کثرت شریعت
ج) حاکمیت قرآن برکتاب‌های قبلی
د) فضیلت و هیمنه پیامبر اسلام (ص)
2. استناد به آیه 8 سوره شوری
تحلیل و بررسی
الف) خواست الهی
ب) مربوط به معاد
3. استناد به آیه 118 سوره هود
تحلیل و بررسی
الف) اراده خداوند بر آزادی انسان
نقدی بر نظریه قراملکی
ب) اشاره به معاد
4. استناد به آیه 148 سوره بقره
تحلیل و بررسی
الف) مسئله قبله
ب) اختلاف شریعت
تأملی در مفهوم فاستبقوا الخیرات
تحلیل و بررسی
5. استناد به سوره کافرون و تعدد ادیان
تحلیل و بررسی
الف) شان نزول
ب) دلالت سوره
استدلال دوّم: صراط مستقیم
بیان استدلال
تحلیل و بررسی
الف) معانی صراط
ب) اقسام صراط
ج) تصویر صراط مستقیم در قرآن
د) صراط مستقیم و سُبل انحرافی
ه‌) صراط مستقیم و سُبل الهی
و) فرق صراط و سبیل
ز) نکره بودن کلمه صراط
ح) صراط‌های غیرمستقیم
ط) مصادیق صراط در آیات
ی) دسته‌بندی آیات صراط مستقیم
استدلال سوّم: مسلمان بودن پیروان ادیان توحیدی
تحلیل و بررسی
1. معنای اسلام
الف) اسلام به معنای تسلیم تکوینی
ب) اسلام به معنای خضوع در برابر خداوند
ج) اسلام به معنای خاص
2. لازمه تسلیم بودن ایمان به همه پیامبران
استدلال چهارم: هدایت عامّه خداوند
تحلیل و بررسی
تفاوت هدایت‌پذیری انسان با غیرانسان
خلاصه فصل
4: ادله قرآنی طرفداران پلورالیسم نجات و نقد آن
استدلال اوّل: معیار رستگاری
1. استناد به آیات 62 سوره بقره و 69 سوره مائده
تحلیل و بررسی
الف) انتساب به عناوین، معیار نیست
ب) معنای ایمان به خدا
ج) معنای عمل صالح
2. استناد به آیه 112 سوره بقره
تحلیل و بررسی
3. استناد به آیه 64 آل عمران
تحلیل و بررسی
4. استناد به آیه 13 حجرات
تحلیل و بررسی
استدلال دوّم: پاداش اهل کتاب
1. استناد به آیات 113و 114 آل عمران
تحلیل و ارزیابی
2. استناد به آیه 199 آل عمران
الف) شان نزول
ب) مؤمنان اهل کتاب، گرویدگان به اسلام
3. استناد به آیه 66 سوره مائده
تحلیل و بررسی
4. استناد به آیات 82 الی 84 سوره مائده
تحلیل و بررسی
خلاصه فصل
خاتمه
جمع‌بندی مطالب
کتابنامه
نشریات