کتاب زوائد اصول: پیرایش اصول فقه از مباحث زائد به قلم محمدتقی اکبرنژاد، به تورم‌زدایی از اصول فقه و پیرایش آن از مباحث زائد و لغوی می‌پردازد که همچون غل و زنجیرهای سنگین مانع از سرزندگی و پویایی آن شده است.

این کتاب در چهار بخش تدوین شده است:

بخش 1. به مطالب مقدماتی شامل برخی کلیات و مفاهیم مربوط به بحث می‌پردازد. این بخش خود از چهار فصل تشکیل شده است: در فصل نخست ضرورت دانش اصول فقه و تاریخچه تدوین آن به صورت مختصر بررسی شده است. در فصل دوم تأثیرپذیری اصول فقه شیعه از اصول عامه بررسی شده و با استفاده از نمونه‌های عینی از این تأثیرپذیری، رخنه‌های نفوذ مباحث زائد در اصول فقه شیعه نمایان شده است. فصل سوم از توسعه تا تورم اصول فقه نامیده شده که در آن به بیان تفاوت دو مفهوم توسعه و تورم و به آسیب‌شناسی مباحث زائد پرداخته شده است. در فصل چهارم نیز نویسنده به طرح نظریات صاحب‌نظران عرصه فقه و اصول درباره مباحث زائد همت گماشته و تلاش کرده‌ تا به شکل مناسبی به بزرگانی که مخالف حذف مباحث زائد هستند، پاسخ دهد.

بخش 2. این بخش از هشت فصل تشکیل شده است و به بررسی مباحث زائد مقدمات و الفاظ اختصاص دارد. در این بخش مباحث زائد شاخص در مباحث مقدماتی و الفاظ اصول فقه معرفی می‌شود و پس از تبیین مختصر مسئله مذکور، نویسنده زائد بودن آن را با تبیین لغویت ثمرات ذکر شده برای آن اثبات می‌کند؛ سپس در ذیل هر یک از مباحث مورد اشاره تصریحات بزرگان این دانش مبنی بر زائد بودن آن بحث را یادآور می‌شود.

بخش 3. به بررسی مباحث زائد مباحث عقلی یا ملازمات عقلیه می‌پردازد.

بخش 4. در این بخش نیز مباحث زائد اصول عملیه بررسی می‌شود. روش کار در بخش سوم و چهارم نیز همچون بخش دوم است.

در بخشی از کتاب زوائد اصول می‌خوانیم:

ما، در خلأ زندگی نمی‌کنیم و معانی واژگان را نیز نباید بریده از جملات و احکامی که بر موضوعات بار می‌شوند، در نظر بگیریم. در عمده موارد حکمی که بر موضوعی بار می‌شود، خودش معنای موضوع یادشده را مشخص می‌کند و قرینه خوبی است که تلبس یا انقضای تلبس مبدأ از ذات را از آن بفهمیم.

برای مثال جمله «نگاه به شجره مثمره برای چشم خوب است» را با جمله «زیر شجره مثمره تغوط نکن» مقایسه می‌کنیم. در جمله نخست هر عاقلی می‌فهمد که منظور از شجره مثمره یعنی درختی که بالفعل میوه دارد؛ زیرا نگاه به صرف چوب تأثیری بر چشم ندارد و از این حیث فرقی میان شجره مثمره و غیر آن نیست؛ چون چنین تلقی‌ای وجود دارد، اگر آمر غیر از این را اراده کرده است، باید به‌ صراحت بیان کند که منظور من مثمر بالفعل نیست؛ اما در جمله دوم تلقی عرف این است که در زمان‌هایی که تغوط سبب آلودگی فضای اطراف درخت و آزار استفاده‌کنندگان از آن می‌شود، این حکم باقی است؛ چون: غرض از این نهی این است که برای استفاده‌ کنندگان از درخت مزاحمتی ایجاد نشود؛ لذا ممکن است که الآن درخت میوه نداشته باشد و دو ماه آینده میوه بدهد.

در این شرایط نیز تغوط زیر آن درخت حرام است؛ چون: فضای درخت آلوده و دو ماه بعد سبب آزار مردم می‌شود؛ همچنین وقتی به کسی گفته می‌شود: «به استادت احترام بگذار»، تلقی عرف و شخص مأمور این است که مراد استاد بالفعل یعنی کسی که اکنون در درسش شرکت می‌کند، نیست؛ بلکه شامل کسی که پیش‌تر نیز استاد او بوده است، می‌شود؛ اما اگر به همان شخص گفته شود: «استادت را برای صرف شام به منزل دعوت کن»، می‌فهمد که این حکم فقط شامل استاد فعلی او است و شامل استادان سابق که ممکن است، تعدادشان هم زیاد باشد، نمی‌شود.

فهرست مطالب
پیشگفتار
بخش اول: کلیات
فصل اول: ضرورت دانش اصول فقه
آغاز عصر غیبت
فصل دوم: تأثیرپذیری اصول فقه شیعی از اصول فقه اهل سنت
فصل سوم: آسیب‌شناسی زوائد اصول فقه
تورم مباحث زائد
برخی آسیب‌های مباحث زائد
یکم: اتلاف عمر و بازماندن از امور مهم
دوم: تهدید سلامت ذهن دانش‌پژوهان
1. بیماری تفکر انتزاعی و منفصل از واقع
2. بیماری اعوجاج فکری
سوم: ظهور جریان نواخباری
دو پرسش مهم
پرسش اول: ظهور بزرگان علمی و اجتماعی با تکیه بر اجتهاد رایج
پرسش دوم: تقوای علمای شیعه و لغزش در جریان فقاهت
تأثیر نظارت معصوم بر عدم انفعال علمای شیعه در برابر مخالفین
1. منابع جدید استنباط (قیاس)
2. تفسیر به رأی قرآن
3. اصرار در نقل به معنا
فصل چهارم: تورم اصول فقه از دیدگاه بزرگان
موافقان وجود تورم در اصول فقه
سید مرتضی علم الهدی (ره) و شیخ طوسی (ره)
محقق حلی (ره)
میرزای قمی (ره)
ملا محمد مهدی نراقی (ره)
ملاعلی نهاوندی (ره)
آیت الله شیخ عبدالکریم حائری (ره)
آیت الله بروجردی (ره)
آیت الله خوئی (ره)
امام‌خمینی (ره)
آیت الله خامنه‌ای (حفظه الله)
آیت الله شیخ غلامحسین تبریزی (ره)
علامه‌طباطبایی (ره)
شهید مرتضی مطهری
آیت الله ابوالحسن شیرازی (ره)
آیت الله مکارم شیرازی
آیت الله سبحانی
آیت الله العظمی محمد حسین اصفهانی «کمپانی» (ره)
آیت الله عبدالاعلی سبزواری153
آیت الله حسن یوسف مکی عاملی156
شیخ مهدی مجد اصفهانی158
آیت الله کجوری شیرازی160
آیت الله محمّد هادی معرفت (ره)
مخالفان وجود تورم در اصول فقه
آیت الله محمّد علی گرامی (حفظه الله)
آیت الله سید حسین شمس (حفظه الله)
برخی صاحب‌نظران
نکته پایانی این بخش
بخش دوم: مباحث الفاظ
مقدمه
یک: نقطه عزیمت؛ محوریت‌دادن به امر و نهی
دو: غفلت از سایر عناصر دخیل در تفسیر متن
سوم: وجود زواید
فصل اول: وضع
یکم: حقیقت وضع چیست و واضع کیست؟
دوم: اقسام وضع
1. وضع تعیینی و تعینی
2. انواع وضع با ملاحظه نسبت وضع و موضوع‌له
زائد‌بودن این بحث
ثمرات ادعاشده برای بحث معانی حرفیه
بررسی ثمرات مذکور
سوم: آیا اراده در موضوع له داخل است؟
چهارم: استعمال لفظ در معنای مجازی
پنجم: علامات حقیقت
ششم: استعمال لفظ در اکثر از معنای واحد
فصل دوم: حقیقت شرعیه
تبیین مسئله، ریشه‌یابی و بیان اقوال در آن
ثمره مسئله در لسان مشهور اصولیون
بررسی ثمره ادعایی
ذکر برخی ثمرات غیر مشهور
یکم: شهید صدر (ره)
دوم: آیت الله مکارم شیرازی (حفظه الله)
فصل سوم: صحیح و اعم
تاریخچه بحث
تبیین محل نزاع و مناقشه در آن
ثمرات مسئله
ثمره نخست: جواز تمسک به اطلاق و عدم آن
ثمره دوم: جریان اصالت برائت بنا بر اعمّ و اصالت احتیاط بنا بر صحیح
بررسی ثمرات مذکور
ثمرات دیگر صحیح و اعم
یکم: اجرا یا عدم اجرای اصالت صحت در عبادات
یک. بنای عقلا
دو. دلیل نقلی
دوم: مسئله نذر
سوم: چند فرع فقهی
نقد و بررسی ثمرات مذکور
قائلین به بی‌ثمر‌بودن این بحث
فصل چهارم: مشتق
تبیین مسئله
تاریخچه بحث و ورود آن به اصول فقه
تحلیل درست مسئله
1. نوع مادّه
2. نوع حکم
دو اشکال آیت الله خوئی (ره) به ثمره بحث مشتق
اشکال نخست: دوران احکام مدار فعلیت موضوعات
اشکال دوم: ظهور عرفی مشتقات درخصوص متلبس
ثمرات ذکرشده برای بحث مشتق
ثمره یک: بطلان نکاح زوجه کبیره اول
ثمره دوم: بطلان نکاح زوجه کبیره دوم
ثمره سوم: کراهت حدث تحت شجره مثمره و شطوط انهار و...
ثمره چهارم: آب گرم‌شده با خورشید
ثمره پنجم: نماز پشت سر مجذوم و ابرص
ثمره ششم: غسل زن در عده طلاق توسط شوهرش
ثمره هفتم: موارد وقف و نذر
ثمره هشتم: طلاق همسر قاضی
قائلان به بی‌ثمر‌بودن بحث مشتق
فصل پنجم: اوامر
یکم: مادّه امر
طلب و اراده
دوم: متعلق امر طبیعت است یا افراد
سوم: آیا نسخ وجوب دالّ بر جواز هست؟
چهارم: امر به امر
پنجم: آیا امر آمر با علم به انتفای شرطش جایز است؟
ششم: امر بعد الامر
هفتم: آیا تکلیف کفار جایز است؟
هشتم: اصل در اقسام واجبات
اثبات زائدبودن این بحث
دلیل اول: فقدان مثال واقعی
دلیل دوم: روش درست شناخت نوع واجب
فصل ششم: مفاهیم
یک: مناقشه در تعریف منطوق و مفهوم
دو: غفلت از اقتضائیات دوره پس از تدوین مجامع روایی
1. باب نواقض وضو
2. باب مستثنیات وجوب نماز جمعه
سه: مفهوم یا منطوق بودن حکم طرف مستثنی
فصل هفتم: عام و خاص
یکم: تعریف عام و خاص
دوم: آیا ضمیری که به برخی از افراد عام برمی‌گردد، سبب تخصیص آن می‌شود؟
سوم: دوران بین نسخ و تخصیص
چهارم: آیا استعمال عام در مخصَّص مجاز است؟
فصل هشتم: مطلق و مقید
1. تعریف مطلق و مقید و برخی مباحث حاشیه‌ای از آن
2. اعتبارات ماهیت
بخش سوم: معقولات اصول
فصل اول: مستقلات عقلیه
1. حسن و قبح عقلی
2. حجیت عقل
3. ارتکاز و بنای عقلا
فصل دوم: غیر مستقلات عقلیه
مقدمۀ الواجب
تبیین مسئله و محل نزاع
تاریخچه مسئله
ثمره بحث مقدمۀ الواجب
1. تعدد یا عدم تعدد استحقاق ثواب و عقاب
2. فساد عبادتی که ضد واجب اهم باشد
3. ادای نذر
4. حصول فسق یا عدم آن با ترک واجبی که چندین مقدمه دارد
5. صحت عبادتی که جنبه مقدمی دارد
6. جواز یا عدم جواز اخذ اجرت بر مقدمۀ الواجب
7. ضمان اجرت اجیر و عدم آن
مسائل جانبی مقدمۀ الواجب
1. معنای تبعیت در وجوب غیری
الف. وجوب بالعرض
ب. تأخر در وجود
ج. ترشح به‌نحو علیت
2. آیا مقدمه اطاعت مستقلی دارد؟
3. وجوب مقدمه توصّلی است یا تعبدی؟
4. شرط متأخر
الف. مثال استحاضه
ب. اجازه بیع فضولی
5. مقدمات مفوته
اقتضای فساد نهی از فعل
مسئله ضد و ترتب
تاریخچه مسئله
ثمرات مسئله
تأملی بر ثمره مذکور
بررسی مسئله ترتب
تجری
بخش چهارم: اصول عملیه
مقدمه
1. منزلت اصول عملیه در استنباط
2. منزلت اصول عملیه در مکتب فقهی اصولی شیخ انصاری (ره)
زوائد اصول عملیه
یکم: استصحاب شرایع سابقه
1. وجوب اخلاص در اعمال
2. جهالت در مال جعاله و ضمانت چیزی که هنوز واجب نشده است
3. ترجیح تجرد
4. تخفیف در اجرای قسم
5. استحباب پوشش کل بدن در هنگام تخلی
دوم. استصحاب عدم نسخ
1. اصل عدم نسخ، اماره است نه اصل عملی
2. فقدان مصداق خارجی
سوم: استصحاب امور اعتقادی
ثمره یکم: استصحاب ادیان سابق
ثمره دوم: استصحاب حیات امام (ع)
چهارم: استصحاب کلی
1. مشروعیت
2. ثمرات ادعایی
پنجم: استصحاب تعلیقی
ثمره یکم: تغییر کاربری مسجد
ثمره دوم: شک در تذکیه حیوان
ثمره سوم: یائسگی زنی که نبطی‌بودن آن مشکوک است
ثمره چهارم: ضمان مشتری در تلف ثمن در صورت خیار خاص بایع
ثمره پنجم: عصیر زبیبی
بخش پنجم: علوم زائد در مقدمات اجتهاد
منطق‌های مورد نیاز برای استنباط حکم فقهی
فقه چیست؟ فقاهت کدام است؟
مقایسه مسائل عقلی و عقلایی
منطق علوم عقلی و منطق علوم عقلایی
منطق ماده (صناعات خمس) و استنباط فقهی
برهان
جدل
سفسطه (مغالطه)
خطابه
شعر
تاریخچه ورود منطق ارسطویی به فضای فقهی اصولی شیعه
نتیجه‌گیری
کتابنامه