حافظ و واعظان جلوه گر: (تبیین جایگاه صوفی دراندیشه حافظ)

یکی از عمده ترین موضوعات و مباحثی که از آغاز ظهور اسلام و حتی پیش از آن مطرح بوده بحث تصوف و صوفیگری می باشد که حتی برخی ریشه و منشاء آن را به قبل از اسلام و مذاهب و عقاید دیگر منتسب نموده اند.

یکی از اساسی ترین موضوعاتی که مورد توجه حافظ است انسان و ارجمندی اوست. حافظ پیوسته سعی دارد انسانی را که در دنیای ذهن خویش پرورده است معرفی کند. انسانی که از وجوه برجسته درونی و بیرونی او آزادی و آزادی خواهی، عشق، مستی، نیکی، پاکی و صفا تراوش نماید و صفات رذیله ای مانند صوفی، ریا، محتسب و زاهد را متروک وجود انسان متعالی می داند. سراسر ادب فارسی – چه نظم و چه نثر – به نوعی متأثر از افکار و آداب صوفیانه می باشد که در هر دوره ای این آداب و عقاید به گونه ای خاص تجلی یافته و در هر زمانی عده ای سنگ تصوف را بر سینه زده و خود را صوفی خوانده اند.
عصر حافظ (قرن هشتم) هم از این جریان بزرگ تاریخی و مذهبی در جای خود تاثیر پذیرفته است و مخصوصاً از آنجا که شاعر بزرگ این دوره - حافظ - حس کنجکاوی و مذهبی نقّادانه تیزی داشته و بیش از هر شاعر و نویسنده دیگری موضوع صوفیه را در سخن خود آورده است و در میان اشعار خوشبو، رنگارنگ و معطر وی سخنان تند، گزنده و کوبنده ای نیز وجود دارد که بیشتر این اشعار و سخنان خطاب به صوفیه و بیان حال و هوای خاص آن ها می باشد.

حافظ درنقش یک منتقد و متعهد اجتماعی تبلور یافته است. وی صرفا برای ارایه یک فضیلت هنری شعرنگفته است بلکه مسوولیت اجتماعی او رابرآن داشته است که دربرابرظلمت زمانه ونفی رفتارهای مکارانه ومقدس مآبانه ازشعربه عنوان سلاحی کارآمد استفاده نماید واوضاع نابه سامان وعدم تجلی انسانها را درعصرخویش به نمایش بگذارد واساس شعرخود را به انسان،اجتماع وزندگی اختصاص داده است.

در این کتاب تلاش شده با مروری بر تصوّف و نحوه ظهور و تطّور آن تا قرن هشتم به جریان ابتذال تصوّف و انحطاط معنوی آن و همچنین اراده راسخ حافظ و پیبندی وی برآنچه که خود قبول داشته و اساس به کمال رسیدن را درصداقت و دوری از تظاهر و تزویر می‌دانسته، پرداخته شود و ضمن نتیجه گیری از تأثیر این ابتذال و انحطاط، بر فکر و شعر حافظ و آشنایی اجمالی با افکار و معتقدات صوفیانه‌ی او، سرانجام نمودها و تجلیات گوناگون صوفی را در شعر وی معرفی نماییم.

فهرست مطالب
تعریف اصطلاحات
تعریف صوفی
درجه ها و مراتب صوفی
نظریات مختلف در مورد پیدا شدن کلمه «صوفی» و « متصوف» و اصل آن دو کلمه
نظر و نتیجه حاصله از مجموعه اقوال درباره کلمه «صوفی»
اولین شخص مسلمان که لقب صوفی گرفت
قدیم ترین کتابی که لفظ صوفیه به معنی خاص در آن استعمال شده است
تحقیق درباره سرچشمه های تصوف
جستجو در منابع اسلامی
عواملی که در صدر اسلام سبب تحول زهد به تصوف گردید
معانی و شمول اطلاق لفظ صوفی
مهمترین منابع خارجی تصوف
فلسفه و تصوف
فسلفه اشراق و مبانی تصوف اسلامی
تصوف و مذهب بودایی و عیسوی
علت ظهور و رواج تصوف در ایران
نظر و نتیجه حاصله از مجموعه اقوال درباره سرچشمه های تصوف
تطور معنوی مفهوم صوفی از صدر اسلام تا قرن هشتم
مرحله اول: یعنی دوره صدر اسلام و قرن اول هجری
جایگاه عرفان وتصوف ازدیدگاه اسلام
توجیهات صوفیگری
تصوف اصطلاحی، درقرن دوم هجری ایجاد شد
صوفی در قرن سوم و چهارم
صوفی در قرن پنجم
صوفی در قرن ششم و هفتم
صوفی در قرن هشتم
(دلایل و زمینه های تنفر و بیزاری حافظ از صوفیه)
اوضاع شهر شیراز در عصر حافظ از زوایای گوناگون
اوضاع سیاسی، اجتماعی - فرهنگی عصر حافظ
عبید زاکانی چه می گوید؟
اوضاع مذهبی در قرون هفتم و هشتم
فساد و تباهی در دستگاه تصوف عصر حافظ
سقوط ارزش های اخلاقی در عصر حافظ
نگاهی به منشا تاریخی انحراف صوفیه
تلبیس ابلیس
فرق نهادن بین شریعت و حقیقت
بزرگان صوفیه چه می گویند
ویژگی های منفی فرقه های مختلف صوفیه
انشعابات تصوف از دیدگاه شیخ بهایی
دوگانگی شخصیت و فکر و یا مفهوم رند بودن حافظ
آنها که حافظ را عارف پنداشته اند چه می گویند؟
آیا حافظ واقعا عارف بوده است؟
دلایل و قرائنی که نشان می دهد حافظ عارف واقعی در اصطلاح خاص آن نبوده است
حافظ و صوفیه: آیا حافظ صوفی بوده است؟
صوفیه در این باره چه می گویند؟
دلایلی که نشان می دهد حافظ صوفی رسمی حرفه ای نبوده است
افکار و الفاظ و تعابیر صوفیه را در شعر حافظ باید چگونه توجیه و تاویل کرد؟
آیا ممکن است حافظ در پیری به دامن تصوف پناه برده باشد؟
مشرب حافظ وسیع تر از مشرب صوفیه است
حافظ دارای مکتبی خاص در تصوف بوده است
خلاصه مشرب تصوف حافظ
نمودها و تجلیات گوناگون صوفی در شعر حافظ
صوفی مثبت در شعر حافظ
مروری بر سابقه خرقه و نیز اشاره به جلوه های گوناگون خرقه صوفیان در شعرحافظ
تحول و تطور تدریجی معنای خرقه
منشاء طرز لباس پوشیدن صوفیان
انتقادهایی که برخرقه پوشی شده است
انتقاد هجویری در کشف المحجوب از خرقه پوشانِ ظاهری
علّت مرقّع نپوشیدن جنید از زبان ایشان
بی ثمر بودن خرقه و بی ارزش بودن آن نزد عرفای بزرگ
دیدگاه کلی حافظ نسبت به خرقه صوفیان
شواهد دیگر از اشعار حافظ
نگاهی به خانقاه صوفیان از دیدگاه حافظ
دلایل و زمینه هایی که حافظ را از خانقاه به میخانه کشانده است
نگرش حافظ به زهد و انعکاس زهد فروشی و زاهد نمایی صوفیان در شعر وی
زاهدی که حافظ به او می تازد دارای چه صفاتی است؟
دلایل و زمینه های دوری و کناره گیری حافظ از زهد و زاهدان
صفات زاهد در شعر حافظ
انگیزه اصلی سالوس ستیزیهای حافظ و مبارزه او با ریا چیست؟
شواهد دیگر از انعکاس سالوس و ریا کاری صوفیان در شعر حافظ
بی ثباتی رفتار صوفیان و نیز اشاره به نفاق آنها در شعر حافظ
بی خبری صوفیان وبی بهره بودن آنها از عشق و معرفت الهی در شعر حافظ
دیدگاه طنزآمیز حافظ نسب به نهاد های مقدس شریعت و دکانداری صوفیان
شواهد دیگری از شعر حافظ
انعکاس بی ثمر بودن اعمال و عبادت صوفیان زهد فروش خرقه پوش
غرور و خودبینی و ادعای کَرامت و پارسایی صوفیان در شعر حافظ
نمود های می پرستی و شرابخواری صوفیان در شعر حافظ
تصویر آلودگی صوفیان در شعر حافظ
منابع