در کتاب نگاهی به کلام و فرق اسلامی نوشته‌ی محمدحسین ایراندوست، سعی شده ضمن تبیین اختلاف آغازین و عوامل پیدایش نخستین فرقه‌های اسلامی از پنجره دانش ملل و نحل به توضیح مختصر افکار و آرای آن‌ها بپردازد.

سرچشمه اختلاف در دین اسلام و پدید آمدن فرقه‌هاى گوناگون اسلامی دلایل گوناگونى دارد که می‌توان برخی از این دلایل انشعاب را اندیشه‌هاى کلامى مسلمین دانست. بى‌شک نظرات متفاوت درباره مسائل کلامى موجب انشعاب در دین اسلام گردیده است، چنان که مسیحیت نیز در اثر این عامل، به فرقه‌هاى کاتولیک، پروتستان و ارتدوکس منشعب گردیده است. موضوعاتى همچون توحید، صفات سلبی و ثبوتی خدا، تشبیه و تنزیه خداوند، صفات خبریه خداوند، امکان رویت خدا، خلق افعال اختیاری انسان، اراده فعل قبیح از خداوند، امکان تکلیف مالایطاق، ایمان یا کفر مرتکب کبیره، حدوث و قدم قرآن، انتصابی یا انتخابی بودن امام، جواز امامت دو امام، امامت مفضول بر فاضل، علم امام، معاد، تناسخ و... باعث اختلاف فرق اسلامی و انشعاب در شیعه و سنى شده است.

عامل دیگر انشعاب و افتراق اندیشه‌‌هاى سیاسى است. مهم‌ترین نقطه جدایی میان شیعه و سنى در طول تاریخ، این مسأله بوده است. شیعه معتقد است که جانشین رسول خدا در امر حکومت، تنها ائمه مى‌باشند اما اهل تسنن بر خلاف آن قائلند.

عامل سوم افتراق اندیشه‌هاى فقهى و حدیثى است. فقه شیعه مبتنى بر منابع چهارگانه؛ کتاب، سنت، عقل و اجماع است، اما منابع اهل سنت متکى بر کتاب، سنت، قیاس و استحسان است. در نظر شیعه، تمامى احادیث منقول از صحابه و تابعین را نمى‌توان یکجا پذیرفت؛ زیرا برخى از آن‌ها ساختگى‌اند و برخى از اصحاب فاقد عدالت گردیده‌اند. اهل تسنن بر این باور است که باید سخنان تمامى صحابى پیامبر اکرم را پذیرفت. این عوامل دست به دست هم داده و باعث اختلاف مسائل شرعى شده است. بى‌تردید جمود بر احادیث ساختگى و قیاس و استحسان و غفلت از مفاد صحیح آیات قرآنى و احادیث معتبر، به اختلافات فوق دامن زده است.

در بخشی از کتاب نگاهی به کلام و فرق اسلامی می‌خوانیم:

بر اساس گزارشات تاریخی، در زمان حیات رسولخدا (ص) اختلافاتى در پاره‌اى از مسایل سیاسی و فکری بین مسلمانان رخ داد. طبیعی است که حضور شریف رسول خدا (ص) مانع از پیدایش فرق و مذاهب بود. از طرفی هیچ شک و تردیدی نیست که بعد از ارتحال پیامبر اکرم و پیوستن ایشان به ملکوت اعلی اختلافات فرقه‌ای پیش آمد و مسلمانان به فرق مختلف تقسیم شدند. سئوال مهم این است که اختلاف آغازین چه بوده است؟

ظاهرا اولین اختلاف درباره‌ى اصل رحلت و موت پیامبر بود. برخی افراد در اصل رحلت حضرتش شبهه آفریدند. چنان‌که عمر بن خطاب مرگ او را انکار کرده مى‌گفت: «هر کس بگوید پیامبر از دنیا رفته است، او را خواهم کشت، بلکه او، به سان عیسى علیه‌السلام به آسمان رفته است».

پس نخستین واقعه‌ای که مسلمانان با آن رو به رو شدند موضوع تکذیب وفات آن حضرت از جانب عمر بن خطاب بود. او در برابر خانه پیامبر (ص) افرادی را که می‌گفتند پیامبر فوت کرده است به قتل تهدید می‌کرد. هرچه ابن عباس و ابن مکتوم آیاتی را که حاکی از امکان مرگ پیامبر بود تلاوت می‌کردند مؤثرنمی افتاد. حرکات او که با نهایت شدت و قوت انجام می‌شد همه رابه شگفتی و البته تردید انداخته بود. تکذیب اصل موت پیامبر (ص) آغاز شبهه و تردید بود و لذا برخی مردم پرسیدند: آیا پیامبرسخن خاصی با تو گفته یا وصیت ویژه‌ای در مورد مرگش با تو کرده است؟ او جواب منفی داد.

فهرست مطالب
پیش‌گفتار
فصل اول: تعاریف و مفاهیم
1-1- مقدمه
1-2- مِلَل و نِحَل
1-3- کلام
1-4- رابطه علم کلام و علم ملل و نحل
1-5- فِرقه
1-5-1- فرقه‌های اسلامی در حدیث افتراق
1-5-2- فرقه‌ى ناجیه
1-5-3- فرقه ناجیه از منظر شیعه
فصل دوم: نخستین فرقه‌ها
2-1- اختلافات آغازین
2-2- تعداد فرق و مذاهب کلامى
2-3- نخستین فرقه‌ها
الف- خوراج
ب- مرجئه
ج- قدریه
د- جبریه و جهمیه
2-4- سَلَفیه
2-4-1- کاربردهای سلف
فصل سوم: شیعه و فِرَق آن
3-2- اصطلاح شیعه
3-3- داستان عبداللّه بن سبا
3-4- فِرَق اصلی شیعه
3-4-1- فرقه‌ى کیسانیه
الف- اعتقادات کیسانیه
ب- انشعابات کیسانیه
3-4-2- فرقه اسماعیلیه
الف- القاب اسماعیلیه
ب- شرایط پیدایش اسماعیلیه
ج- انشعابات اسماعیلیه
د- اصول عقاید اسماعیلیه
ه- نسب فاطمیان
3-4-3- فرقه زیدیه
الف- رابطه زید و واصل بن عطا
ب- عقاید زیدیه
ج- فرقه‌هاى زیدیه
د- حکومت‌هاى زیدیه
3-4-4- شیعه‌ى اثنا عشریه، امامیه
فصل چهارم: اهل سنت وفِرَق آن
4-2- اصطلاح اهل سنت
4-3- اهل الحدیث و حنبلیّه
4-4- مذهب سلفیّه
4-5- فرقه اشاعره
4-5-1- نوآورى‌هاى اشعرى
4-6- فرقه معتزله
4-6-1- اصول مذهب معتزله
فهرست منابع