شیخ عبدالعزیز بن محمد نَسَفی (نخشبی) از عارفان بزرگ قرن هفتم هجری است. وی از مریدان شیخ سعدالدین حموی بود و قسمت عمده عمر خود را در خوارزم گذرانید و سپس به بخارا عزیمت کرد و سالیان دراز در آن شهر رحل اقامت افکند. در سال 617 هجری در اثر هجوم لشکریان مغول که به ماوراءالنهر رفتند و آن ولایت را خراب کردند؛ در بامداد روز جمعه اول ماه رجب همان سال پیش از رسیدن لشکر مغول به شهر بخارا آن شهر را ترک کرد و به سوی خراسان حرکت نمود. در بحرآباد خراسان بر سر تربت مراد و شیخ خود شیخ سعدالدین حمویه اقامت کرد و از آنجا به اصفهان و شیراز روی آورد. از آن مدت هر روز به موضعی و هر شب بجایی سکنی گزید و در هیچ جا قرار نگرفت تا سرانجام به ابرقو رسید و در آنجا رحل اقامت افکند. سرانجام در همان شهر زندگی را بدرود گفت و در همانجا مدفون گردید.

شیخ عزیزالدین نسفی از مشاهیر محققین و از مریدان شیخ سعدالدین حموی است. با سلطان جلال الدین پسر خوارزمشاه معاصر بوده است. منازل السائرین و مقصدالاقصی و کشف الحقایق و اصول و فروع و اسرار التصوف و خواص الحروف و اسرار القابلیه و اسرار الوحی، سلوک مقامات و لوح محفوظ و عالم صغیر و وحدت وجود و انسان الکامل از مصنفات اوست. شیخ سعدالدین حموی فرموده که هر سرّی که من در چهارصد و چهل جلد کتاب پنهان کرده‌ام، عزیز نسفی در کشف الحقایق اظهار کرده است. آثار او برای آشنایی با عرفان نظری مدخل خوبی است چرا که او با آرای حکما و عرفای پیش از خود آشنایی داشته و به زبان فارسی و ساده به نگارش آثارش پرداخته است.

فهرست مطالب
شرح حال مختصر
مقدمّه
در بیان شریعت و طریقت و حقیقت
در بیان انسان کامل
در بیان کامل آزاد
در بیان صحبت
در بیان سلوک
رسالۀ اوّل در بیان معرفت انسان
در بیان خلقت صورت انسان
در بیان تربیت نطفه
در بیان تربیت نطفه بنوعی دیگر
در بیان موالید
در بیان روح نباتی
در بیان روح حیوانی
در بیان حواس ده گانه پنج اندرونی و پنج بیرونی
در بیان قوّۀ محرّکه
در بیان روح انسانی
در بیان سلوک اهل هند
در بیان آنکه روح چیست
در بیان ترقی روح انسانی
در بیان آنکه یک آدمی چند روح دارد
در بیان آنکه اجسام و ارواح و موالید چون پیدا آمدند و در بیان آنکه مزاج چیست و چون پیدا آمد
در بیان نصیحت
رسالۀ دوّم در بیان توحید
در بیان واجب الوجود
در بیان اعتقاد اهل تقلید و این طایفه را عوام میگویند
در بیان اعتقاد اهل استدلال و این طایفه را خاصّ میگویند
در بیان اعتقاد اهل کشف، و این طایفه را خاص الخاص میگویند
در بیان یک طایفۀ دیگر از اهل وحدت
رسالۀ سوم در بیان آفرینش ارواح و اجسام
در بیان آنکه آدمی مرکب از روح و قالب است و در بیان سه طایفۀ آدمیان
در بیان آفرینش ارواح و اجسام
در بیان روح و مراتب ارواح
در بیان جسم و عالم اجسام و مراتب اجسام
در بیان آنکه ارواح هر یکی جا کجا گرفتند
در بیان مقام معلوم
در بیان تقدیر خدای
در بیان گذشتن صراط
در بیان آنکه هر چیز که در دنیا و آخرت است در آدمی است
رسالۀ چهارم در بیان مبداء و معاد بر قانون اهل حکمت
در بیان مبداء
در بیان عقول و نفوس عالم سفلی
در بیان معاد
در بیان حال نفوس انسانی بعد از مفارقت قالب
در بیان نصیحت
رسالۀ پنجم در بیان سلوک
در بیان آنکه سلوک چیست
در بیان آنکه نیت سالک در سلوک چیست
در بیان آنکه سالک را علم و معرفت بطریق عکس چون حاصل میشود
در بیان آنکه آدمیان سه طایفهاند
در بیان راه بمقصد
در بیان درجۀ عوامّ
در بیان شرایط سلوک
در بیان ارکان سلوک
در بیان حجاب و مقام
در بیان تربیت
رسالۀ ششم آداب الخلوة
در بیان طاعت و معصیت
در بیان شرایط چلّه
در بیان آداب ذکر گفتن
در بیان عروج اهل تصوف
رسالۀ هفتم در بیان عشق
در بیان میل و ارادت و محبت و عشق
در بیان مراتب عشق مجازی
رسالۀ هشتم در بیان آداب اهل تصوّف
در بیان آداب اهل تصوّف
در بیان فواید سفر
در بیان آداب خانقاه
در بیان ماجرا گفتن است
در بیان سماع کردن است
در بیان طعام خوردن است
در بیان ریاضات و مجاهدات
در بیان صحبت
رسالۀ نهم در بیان بلوغ و حرّیت
در بیان معنی بلوغ و حریّت
در بیان بلوغ و حریت آدمی
خاتمۀ این رساله
رسالۀ دهم در بیان آن که عالم صغیر نسخه و نمودار از عالم کبیر است
در بیان عالم کبیر و عالم صغیر
در بیان افعال خدا و در بیان افعال خلیفۀ خدا
در بیان ملائکه عالم صغیر
در بیان آدم و حوّا
در بیان نمودار جنّت و دوزخ
رسالۀ یازدهم در بیان عالم ملک و ملکوت و جبروت
در بیان عالم
در بیان ملک و ملکوت و جبروت بطریق تفصیل
در بیان عروج
در بیان نصحیت
رسالۀ دوازدهم در بیان عالم ملک و ملکوت و جبروت
در بیان عالم جبروت و صفات ماهیّت
در بیان وجود و عدم و در بیان عشق
در بیان نصیحت
رسالۀ سیزدهم در بیان عالم ملک و ملکوت و جبروت
در بیان وحدت
در بیان لیلة القدر و یوم القیمة
در بیان نصیحت
رسالۀ چهاردهم در بیان لوح و قلم و دوات
در بیان دوات
در بیان قلم و لوح عالم کبیر
در بیان انسان کامل
در بیان دوات و قلم و لوح عالم صغیر
در بیان نصیحت
رسالۀ پانزدهم در بیان لوح محفوظ و در بیان جبر و اختیار و در بیان حکم و قضا و قدر
در بیان لوح محفوظ
در بیان افلاک و انجم
در بیان کار حرکات افلاک و انجم
در بیان سؤال دیگر
در بیان حکم قضا و قدر
در بیان نصیحت
رسالۀ شانزدهم در بیان لوح محفوظ عالم صغیر
در بیان آن که در بعضی چیزها آدمی مجبور است
در بیان ازمنۀ اربعه
در بیان آن که آدمی در کردن افعال مختار است
در بیان استعداد وسعی
در بیان نصیحت
رسالۀ هفدهم در بیان احادیث اوائل
در بیان عقل و قلم او
در بیان آن که عقل مظهر صفات و افعال خدای است
در بیان اسامی مختلفه عقل اوّل
در بیان ملک و شیطان
در بیان ملائکه
در بیان نصیحت
رسالۀ هژدهم در بیان وحی و الهام و خواب دیدن
در بیان روح انسانی
در بیان ملائکۀ سماوی
در بیان دل انسان کامل
در بیان سخن اهل شریعت
در بیان سخن اهل حکمت
در بیان دانستن غیب
در بیان خواب و بیداری و در بیان خواب دیدن
در بیان نصیحت
رسالۀ نوزدهم در بیان سخن اهل وحدت
در بیان ظاهر و باطن وجود
در بیان مرتبۀ ذات و مرتبۀ وجه
در بیان مظاهر صفات
در بیان تناسب
در بیان نصیحت
رسالۀ بیستم سخن اهل وحدت در بیان عالم
در بیان آنکه عقل وعلم مخصوص بادمی باشد
در بیان مزاج و تسویه
در بیان آنکه وجود از خود است
در بیان خاتمۀ بیست رساله
در بیان نصیحت
رسالۀ بیست و یکم در بیان ذات و نفس و وجه و در بیان صفت و اسم و فعل
در بیان ذات و وجه
در بیان ذات و وجه و نفس
در بیان اسم و صفت
در بیان وجود بسیط
در بیان مشکاة
در بیان نور
در بیان رسیدن این نور
در بیان آنکه هیچکس از ذات این نور خبر نداد
در بیان نصیحت
رسالۀ بیست و دوم در بیان بهشت و دوزخ
در بیان بهشت و دوزخ حالی و در بیان آدم و حوّای حالی
در بیان درهای دوزخ و درهای بهشت
در بیان مراتب دوزخ و بهشت
در بیان آدم و حوا
در بیان درخت
در بیان بهشت نهم که بعضی خبر میدهند و ما ازین خبر نداریم
رساله اضافی در بیان ولایت و نبوّت و ملک و وحی و الهام و خواب راست
در بیان مقدمات
در بیان احتیاج آدمیان بنبی
در بیان آن که نبوّت دو روی دارد
در بیان طبقات اولیا
در بیان چگونگی اولیا
سخن شیخ سعد الدین در بیان اولیا
در بیان آن که شش دین است
در بیان ملک و وحی و الهام و خواب راست
در بیان نصیحت
رساله اضافی در بیان فقر و زهد و توکّل و محبت خدای
در بیان فقر و مراتب فقرا
در بیان زهد و مراتب زهّاد
در بیان توکل
در بیان محبت خدا
تقریر دیگر رسالۀ یازدهم در بیان مبداء اوّل و در بیان عالم جبروت و عالم ملکوت و عالم ملک
در بیان مبداء اوّل و در بیان عالم
در بیان وجود و عدم و ممکنات
در بیان اسماء عالم جبروت و عالم ملکوت و عالم ملک
در بیان جوهر اوّل و در بیان پیدا آمدن مفردات و مرکبات
در بیان کارکنان خدای
در بیان عالم علوی و عالم سفلی
در بیان خزاین خدای
در بیان عالم صغیر
در بیان نزول و عروج و در بیان رسیدن بکمال
در بیان گشتن خلیفۀ خدای
تقریر دیگر از رسالۀ دوازدهم در بیان مبداء اول و در بیان عالم جبروت و عالم ملکوت و عالم ملک
در بیان ماهیّات
در بیان استعداد ماهیّات
در بیان اقسام موجود و اقسام معدوم
در بیان صفات خدای تعالی
تقریر دیگر رسالۀ سیزدهم در بیان مبداء اول و در بیان عالم جبروت و عالم ملکوت و عالم ملک
در بیان آن که ملک نمودار ملکوت است و ملکوت نمودار جبروت
در بیان روابط این عالمها با یکدیگر
در بیان خاک و آب و هوا و آتش
در بیان روح و جسم آدمی
در بیان ان که خدا بذات با همه چیز است
در بیان نصیحت
تقریر دیگر رسالۀ چهاردهم در بیان لوح محفوظ و کتاب خدای و دوات و قلم
در بیان عالم جبروت
در بیان مفردات و مرکبات
در بیان نطفۀ آدمی
در بیان اعضای آدمی
تقریر دیگر رسالۀ هفدهم در بیان احادیث اوایل
در بیان جوهر اوّل
در بیان عقل آدمی
در بیان ملک و شیطان و ابلیس
رساله در بیان سخن اهل تناسخ
در بیان صراط
در بیان عروج
در بیان قیامت
در بیان ادوار
در بیان نسخ و مسخ
رساله در بیان وجود حقیقی و وجود خیالی
در بیان آن که وجود دو قسم است
در بیان نمایش
در بیان رسیدن بحقیقت
در بیان نصیحت
تحریر مختصر رسالۀ بیستم سخن اهل وحدت در بیان عالم
در بیان آن که تمام موجودات یک درخت است
در بیان حسّ و حرکت اراد و اختیار
رساله در بیان سخن اهل معرفت
نسخة دیگری از مقدمۀ اول
در بیان رونده و در بیان مقصد
در بیان منازل روندگان
خاتمۀ کتاب منازل السایرین
در بیان سالکی که بمقام وحدت رسید
در بیان دوستی سروری و پیشوائی
در بیان نصحیت