کتاب مبانی کلامی اعجاز قرآن نوشتهٔ روح‌الله رضوانی مباحث پیرامون معجزه و کلام اسلامی را مطرح کرده است. متکلمان مسلمان، بر اساس اعتقادات دینی خود، قرآن را معجزه پیامبر گرامی اسلام (ص) می‌دانستند و با توجه به وظیفه اصلی خود در دفاع از شأن و منزلت قرآن، آن را پدیده اعجازآمیز، می‌پنداشتند و برای مدعای خود دلایل عقلی و کلامی ارائه می‌نمودند.

معجزه یا حادثه اعجازآمیز از منظر متکلمان مسلمان ویژگی‌هایی دارد که آن را از دیگر پدیده‌های غیرمعمول، متمایز و برجسته می‌سازد. از این رو، اعجاز فعل خداوند و خارج از توان متعارف بشر و امری برخلاف جریان طبیعی عالم است. حادثه اعجازآمیز همراه با تحدی و فراخوانی همگان به همانندسازی و عجز و ناتوانی دیگران از آوردن همانند آن است؛ برخلاف امور خارق‌العادهْ دیگر که مقرون با تحدی نیست.

اعجاز در حقیقت همان خارق عادت است. مفهوم خرق عادت این است که از حد رابطه سببی و مسببی جاری و معمول در طبیعت فراتر رود و به وسیله آن قابل توجیه و تبیین نباشد. متکلمان معجزه را با اصل سنخیت بین علت و معلول سازگار می‌دانند و حادثه اعجازبرانگیز را در راستای این مقوله تبیین و تحلیل می‌کنند. قیدهایی چون «عدم معارضه» و «مقارنت با زمان تکلیف»، هم تأکیدی بر خرق عادت است و هم باعث محدود کردن دایره معجزه و ملاک جدایی آن از سایر امور خارق عادت می‌گردد.

همچنین معجزه همیشه همراه با ادعای منصبی از مناصب الهی و وقوع آن مقارن با زمان تکلیف و غیر قابل تعلیم و تعلم است. متکلمان تحدی را شرط اساسی در معجزه و اثبات عجز کسانی می‌دانند که می‌خواهند با قرآن مبارزه کنند. بنابر مبنای متکلمان اگر معجزه همراه با تحدی نباشد، دلیل و برهان برای کسانی که بعد از آن می‌آیند، واقع نمی‌شود؛ چون ممکن است عده‌ای بگویند: اگر صاحب معجزه دیگران را دعوت به هماوردی می‌کرد، آن‌ها می‌توانستند همانند آن را بیاورند.

متکلمان تعارض ناپذیری قرآن را شرط دیگر اعجاز می‌دانند؛ زیرا مخاطبان به تحدی، یا اعتراف به معجزه بودن قرآن می‌کنند، یا این‌که درصدد مقابله و معارضه برمی‌آیند، اما سرانجام مغلوب مدعی نبوت می‌شوند. همه متکلمان معتقدند حقیقت معجزه عبارت است از این‌که بشر، مطلقا از انجام دادن آن عاجز باشد و هیچ‌گونه توانایی و مقابله با آن را نداشته باشد؛ چرا که اگر دیگران توانایی مقابله با معجزه را داشته باشند، طلب هماوردی معنای خود را از دست می‌دهد.

در پندار متکلمان مسلمان، عدم امکان همانندآوری برای قرآن، به سبب معجزه بودن قالب و محتوای آن است. قالب و محتوای قرآن به‌گونه‌ای است که جز با علم و قدرت ویژه خداوند تحقق نمی‌یابد و از این روست که بشر تاکنون نتوانسته همانندش را بیاورد؛ بدون آن‌که خداوند علم یا قدرت و همت معارضان و همانندآوران را سلب کند. متکلمان مسلمان، تقریبا به اتفاق، وجود این ویژگی‌ها را در قرآن تصدیق نموده‌اند.

در قرآن واژه «تحدی» به‌کار نرفته، اما قرآن، به صورت قاطع، بشر را از عصر نزول تا به امروز، به مقابله دعوت کرده است و در عین حال به طور قاطع فرموده است که کسی را یارای مقابله با آن نیست و از این طریق بر ماورایی بودن آن استدلال کرده است. اکثر قریب به اتفاق متکلمان مسلمان بر تحدی قرآن اجماع دارند؛ یعنی این‌که قرآن با بیان بسیار گویا و روشن، مخالفان خود را دعوت به مبارزه و هماوردی می‌نماید و دلیل این مدعا علاوه بر آیات قرآن، اخبار متواتری است که به ما رسیده. در این‌جا سؤال این است که آیا خداوند در تحدی‌های قرآن، تنها به فصاحت و بلاغت قرآن تحدی کرده یا این‌که تحدی شامل سایر معارف موجود در قرآن نیز می‌شود؟ در این زمینه، متکلمان و دانشمندان علوم قرآن با برداشت‌هایی که از آیات تحدی داشته‌اند، در نوع تحدی با هم اختلاف‌نظر دارند؛ لذا هر گروه به تبیین دیدگاه‌های خود در این زمینه پرداخته‌اند. در این‌جا دو دیدگاه متفاوت وجود دارد: اکثر متکلمان متقدم و متفکران اسلامی بر این اعتقاد بوده‌اند که اعجاز قرآن در فصاحت و بلاغت و نظم ویژه آن است.

گروه دیگری از دانشمندان و متکلمان، تحدی قرآن را فراتر از فصاحت و نظم آن می‌دانند و معتقدند فصاحت و بلاغت، تنها یکی از مصادیق تحدی قرآن است و خداوند به سایر معارف موجود در محتوای آیات نیز تحدی کرده است. در مقدار اعجاز ظاهرا این‌گونه به‌نظر می‌رسد که اعجاز به میزان یک سوره است.

بنابر اعتقاد متکلمان در عصر نزول قرآن، وقتی اعراب عصر جاهلیت با باورهای دین جدید اسلام حضرت محمد (ص) روبه‌رو شدند، افکار و اندیشه پیامبر اسلام (ص) به‌گونه‌ای بود که با آیین اجداد آن‌ها تعارض داشت؛ بنابراین، طبیعی بود که اعراب جاهلی آیین جدید را نپذیرند و با آن به مقابله برخیزند. از سوی دیگر، پیامبری که مدعی دین جدیدی بود، باید برای ادعای خود ادله و برهان اقامه می‌کرد تا دیگران، آن را بپذیرند. در مورد پندارها و تردیدهای معارضه با قرآن، اکثر متکلمان مسلمان تأکید دارند که اگر معارضه با قرآن صورت گرفته بود، اخبار آن در همه‌جا منتشر می‌شد و به ما می‌رسید؛ اگر مخالفان اسلام توان معارضه با قرآن را داشتند و معارضه‌ای کرده بودند، معارضه آنان بهترین دلیل برای بی‌اعتبار کردن اسلام و قرآن بود. لذا از هر راهی برای نقل آن به دیگران متوسل می‌شدند و آن حادثه در تاریخ ثبت می‌گردید. در نتیجه، با اخبار متواتر تعارض ناپذیری یا ناتوانی در معارضه با قرآن برای ما ثابت گردیده است؛ به‌گونه‌ای که هیچ تردیدی در آن وجود ندارد.

فهرست مطالب
پیش‌گفتار
1. معناشناسی معجزه
تعریف معجزه در لغت و اصطلاح
1. مفهوم معجزه در لغت
2. تعریف معجزه در اصطلاح متکلمان
3. ویژگی‌های معجزه در کلام اسلامی
4. حاصل سخن
بررسی مفهوم معجزه در قرآن
1. آیه و آیات
2. بینه و بینات
3. سلطان
4. برهان
تحلیل و بررسی
2. تحلیل مبانی کلامی اعجاز
تعریف معجزه با اصطلاح «خرق عادت»
1. کلمه «عادت» در لغت
2. «عادت» در اصطلاح
3. «خرق عادت» در لغت
4. «خرق عادت» در اصطلاح اندیشمندان اسلامی
5. «خرق عادت» از دیدگاه متقدمان
الف) اشاعره و خرق عادت
ب) مبانی کلامی معتزله در باب خرق عادت
ج) دیدگاه متکلمان امامیه دربارهْ خرق عادت
د) تبیین دیدگاه حکما درباره خرق عادت
بررسی رویکرد قرآن به قانون علیت
بررسی دیدگاه نواندیشان
1. تفسیر طبیعت‌گرایانه از حکایت‌های معجزه‌آمیز قرآن
2. تقریر جدید نظریه حکما
3. تقریر جدید دیدگاه اشاعره
نارسایی تعریف معجزه به «خرق عادت»
بررسی اشکالات بر خرق عادت
پاسخ شبهه ممتنع بودن خرق عادت
خرق واقعی و نسبی
خلاصه و داوری
تحلیل کاربرد قید «تحدی» در تعریف معجزه
1. «تحدی» در لغت
2. «تحدی» در اصطلاح متکلمان
مناقشه در باب لزوم قید تحدی
نقد و بررسی مناقشه
تحلیل کاربرد قید «عجز از هماوردی» در تعریف معجزه
تحلیل کاربرد قید «تقارن زمانی معجزه با تحدی»
3. تطبیق مبانی کلامی معجزه بر قرآن
تطبیق خرق عادت بر قرآن
بررسی و نقد ادله منکران خارق‌العاده بودن قرآن
تطبیق هماورد‌طلبی (تحدی) بر قرآن
تحدی قرآن از دیدگاه اهل کلام
بررسی مبانی متکلمان در باب هماورد‌طلبی قرآن
انحصار تحدی در فصاحت و بلاغت
تحدی فراتر از فصاحت و بلاغت
استدلال علامه طباطبایی برای عمومیت تحدی آیه 13 سوره هود
نقد و بررسی دیدگاه‌ها درباره تحدی
حجم آیات مورد تحدی قرآن
دیدگاه علامه طباطبایی (ره)
دیدگاه آیة‌الله مصباح یزدی
تطبیق مبانی متکلمان در پاسخ به هماوردطلبی قرآن
سکوت اعراب در برابر مبارزه‌طلبی قرآن
اثبات تواتر عدم معارضه با قرآن از منظر اهل کلام
تجدد و استمرار اعجاز قرآن در همه زمان‌ها
4. بررسی پندارها و تردیدها درباره عدم معارضه با قرآن
بررسی شبهه عدم معارضه با قرآن به‌سبب قدرت مسلمانان در مدینه
بررسی شبهه از بین بردن معارضات به دست مسلمانان
بررسی شبهه توانایی اهل فصاحت و بلاغت برای معارضه
بررسی صحت نسبت معارضه، به معارضان
معارضه با قرآن در عصر پیامبر (ص)
معارضه با قرآن پس از وفات پیامبر (ص)
معارضه در عصر حاضر
1. نویسنده حسن الایجاز فی ابطال الاعجاز
2. معارضه با قرآن در شبکه اینترنت
سوره جعلی «ایمان»
مقایسه آیات قرآن و سوره ساختگی ایمان
5. وجوه اعجاز قرآن
فصاحت و بلاغت قرآن
1. اعجاز در فصاحت
2. اعجاز در بلاغت
3. اسلوب بدیع قرآن
اخبار از غیب در قرآن
1. اخبار گذشتگان
2. اخبار از مکنونات قلبی دیگران
3. اخبار از آینده
عدم اختلاف در قرآن
1. تحدی به عدم اختلاف
2. ابعاد عدم اختلاف در قرآن
الف) عدم اختلاف در مطالب قرآن
ب) عدم اختلاف در معارف
3. عدم اختلاف در قرآن، دلیلی بر خرق عادت بودن آن
جامعیت معارف قرآن
اُمی بودن آورنده قرآن
اعجاز علمی قرآن
قرآن و جاذبه عمومی
پایه‌گذاران هیئت جدید
قرآن و بادهای آبستن‌گر
قرآن و زندگی در کرات دیگر
نظم علمی در ساختمان قرآن
اعجاز عددی قرآن
اعجاز عددی بر معیار رمز 19
بررسی نظریه «صرفه» از دیدگاه متکلمان
نقد نظریه صرفه
کتاب‌نامه