در کتاب تحلیل در تئاتر، جزوات و دست‌نوشته‌های مربوط به تئاتر ایرج افشاری اصل جهت رفع بخشی از نیازهای آموزشی هنرجویان، دانشجویان و علاقمندان رشته تئاتر جمع‌آوری شده است.

تئاتر در مواجهه با زمان هم میراست و هم نامیرا. میرا از آن لحاظ که تئاتر در لحظه و به طور زنده خلق و پس از آن تن به نابودی می‌دهد. از طرفی تئاتر نامیرا و ماندگار است و آن از این حیث است که متن نمایشی ثبت می‌شود و بارها و به کرار می‌توان به آن رجوع کرد. متن هر چند به ظاهر توسط یک نویسنده به رشته‌ی تحریر درآمده و مکتوب شده است. اما در هر نوبت، هر شخصی با ظنّ و گمان خود آن را بازخوانی و به روی صحنه می‌آورد و تفاوت اجراها از این متن مشترک و واحد بیشتر در تحلیل آن‌هاست. این‌که تحلیل چیست؟

یکی از عمده‌ معظلاتی که در اکثر اجراهای تئاتر با آن مواجهیم اهمیت ندادن گروه‌های اجرایی به مقوله‌ی تحلیل است. متأسفانه تحلیل جایگاه خود را در فرآیند تولید و اجرای تئاتر به خوبی پیدا نکرده است. یا کارگردان و گروه اجرایی به ضرورت آن پی نبرده‌اند و یا عوامل اجرایی توان این امر مهم را ندارند.

عوامل اجرایی اعم از بازیگر، کارگردان، طراح صحنه و لباس و... پس از انتخاب متن، مهم‌ترین وظیفه‌ای که دارد "تحلیل" است. بدون تحلیل محال ممکن است گروه اجرایی، اجرای تأثیرگذاری در صحنه‌ی تئاتر داشته باشند. خلاصه این‌ که یکی از مهم‌ترین ابزارهایی که هر عضوی از گروه نمایش باید به آن اشراف داشته باشد، "تحلیل" است.

در واقع تحلیل ابزاری است برای بازخوانی و بازاجرایی یک متن با نگاهی دیگر و متفاوت از نگاه‌های پیشین به یک متن ثابت. بر اساس این نگاه می‌شود چنین عنوان کرد که به تعداد کارگردان و گروه اجرایی اجراهای متفاوت و گوناگون از یک متن می‌توان ارائه کرد.

به‌ طور کلی سه دسته اطلاعات وجود دارد:

- چیزهایی وجود دارد که ما می‌دانیم. (حقایق معلوم)
- چیزهایی وجود دارد که ما نمی‌دانیم. (نادانسته‌های معلوم)
- چیزهایی وجود دارد که ما نمی‌دانیم که آن‌ها را نمی‌دانیم. (نادانسته‌های نامعلوم)

تحلیل در واقع تلاش می‌کند تا به‌ تدریج همه‌ی این سه گروه اطلاعات را به حقایق معلوم تبدیل کند.

یک اثر نمایشی از مجموعه‌ای عنصر تشکیل شده است که هر کدام به مثابه نشانه‌ای از درام در رساندن بخشی از معنای کلی به مخاطب ایفای نقش می‌کنند. با شناخت و تحلیل مناسب هر یک از عناصر درام به دریافت مناسبی از متن می‌توان رسید و به معنای کلی متن دست پیدا کرد.

در کتاب تحلیل در تئاتر سعی شده است زیر و بم، چم و خم، مؤلفه‌ها و عناصر و مباحث مربوط به تحلیل مورد بررسی قرار گرفته و ارائه گردد.

در بخشی از کتاب تحلیل در تئاتر می‌خوانیم:

تحلیل از یک فِرِیم اطلاعات به یک فیلم کامل رسیدن است. در تحلیل ما در واقع یک فریم در اختیار داریم. برای کشف حقیقت این فریم، باید به پس و پیش آن دسترسی پیدا کنیم و تحلیل، این مهم را برای ما انجام می‌دهد. این‌ که محتویات فریز شده‌ی این فریم چگونه به این شکل درآمده و دلایل و علت‌ العلل‌های آن چه چیزهایی می‌توانند باشند، از طریق تحلیل کشف شده و به لایه‌های پنهان آن دست می‌یابیم. به عبارتی از معلومات موجود به مجهولات می‌رسیم.

با مثالی به ظاهر ساده، به کارکرد تحلیل به راحتی می‌توان پی برد. در این مثال به کمک معلومات به مجهولات می‌توان دسترسی پیدا کرد. اما سوال و مثال این است. «آبراهام لینکن کی به دنیا آمد؟ اگر سال تولد او را در ذهن نداشته باشی و باتری گوشی همراهت نیز تمام شده باشد، چگونه به این سئوال پاسخ می‌دهی؟ شاید بدانی در طول جنگ‌های داخلی دهه‌ی 1860 رییس جمهور بوده و همین‌ طور اولین رئیس جمهور آمریکاست که ترور شده است.

با نگاه به مجسمه‌ی یاد بود لینکلن در واشنگتن، یک جوان با انرژی نمی‌بینی، بلکه بیشتر یک پیر کار کشته‌ی شصت‌ ساله به‌ نظر می‌رسد. این مجسمه احتمالاً او را در اوج قدرت سیاسی نمایش داده است، مثلاً در شصت‌ سالگی. فرض کن او در اواسط دهه‌ی 1860 به قتل رسیده، یعنی حدس ما این است که او در سال 1805 به دنیا آمده (جواب صحیح سال 1809 است). پس ما چطور این مسئله را حل کردیم؟ به کمک مرجع (دهه‌ی 1860 میلادی) به یک حدس نسبتاً دقیق رسیدیم.»

فهرست مطالب

پیش‌گفتار
مقدمه
فصل اول: تحلیل و نقد
فصل دوم: درام و دراماتورژی
فصل سوم: ساختار و ساختمان
فصل چهارم: ژانرهای نمایشی
فصل پنجم: شخصیت
فصل ششم: سبک و مکتب ادبی
فصل هفتم: دیگر عناصر نمایشی
فهرست منابع و مآخذ