کتاب ترکش‌هایی بر تن زخمی تئاتر: مجموعه مقالات، مصاحبه‌ها و یادداشت‌هایی در باب چند و چون تئاتر دفاع مقدس

ایرج افشاری اصل، پژوهشگری آگاه و اهل مطالعه، با گفتاری راستین و بی‌تزویر در کتاب ترکش‌هایی بر تن زخمی تئاتر: مجموعه مقالات، مصاحبه‌ها و یادداشت‌هایی در باب چند و چون تئاتر دفاع مقدس، در روزهایی که کمتر قلمی در رسای هنر دفاع مقدس بر صفحات می‌چرخد؛ چالش‌گرانه تئاتر مقاومت را به نقد و بررسی ‌گذاشته است.

این اثر حاصل بیش از سه دهه فعالیت در تئاتر دفاع مقدس است که پیش از این در کتب، همایش‌ها، مجلات، ویژه‌نامه‌ها و مجموعه مقالات از جمله مجله‌ی نمایش، نقش صحنه، پنجره، پلاک هشت، نت گمشده، دانشنامه‌ی اسارت، فرهنگ جامع تئاتر دفاع مقدس و... و در همایش‌هایی در قالب سخنرانی ارائه شده و جوایزی از جمله جایزه‌ی نخست مطبوعات در سال 1388 را به خود اختصاص داده است.

چاپ مقالاتِ ایرج افشاری اصل پیرامون تئاتر دفاع مقدس در یک مجموعه، فرصت مغتنمی برای فعالان، هنرمندان و پژوهشگران در عرصه‌ی تئاتر مقاومت پدید می‌آورد تا از زوایای مختلف با مسائل، دقایق و مضامینِ متنوعی از این هنر آشنا گردند.

کتاب با عنوانی تلخ، گزنده و آیرونیک گشوده می‌شود: «ترکش‌هایی بر تن زخمی تئاتر». ترکش‌ها نمادی از تئاتر جنگ هستند، اما تن زخمی تئاتر حدیثی دیگر دارد. از یک سو اشارتی است، بر تئاترِ رنج دیده، چپاول شده، تحقیر شده، فساد زده، بیمار، بی‌سر و سامان، آشفته، عقده‌مند، عقب نگه داشته شده، غربت‌زده، دور افتاده، ترحم‌برانگیز، فقیر، متکبر، ستم دیده، سرکوب شده، متظاهر، ریاکار، مافیایی، سلب اختیار شده، بی‌خبر، خواب زده، دروغگو و حقیر کشورمان که در عین تمامیِ این محنت‌ها، مصائب و زخم‌ها قابل احترام، مستعد و بی‌نظیر است.

از سویی دیگر ترکش‌هایی بر تن زخمی تئاتر، معانی دیگری نیز به خود می‌گیرد. ترکش همچون نشان افتخاری می‌شود بر بدنِ مجروحِ تئاتر که با دفاع مقدس حیثیت می‌یابد، ولی وای بر آن لمحه‌ای که ترکش‌ها خودشان، گونه‌ای از نمایش‌های مقاومت و دفاع مقدس باشند که از فرط ضعف و بی‌کیفیتی، به مشکلی از مشکلات تئاتر ایران مبدل شوند. اینجاست که باید به دنبال چاره‌ای رفت و نوشدارویی یافت. پس مقاله‌ی «ترکش‌هایی بر تن زخمی تئاتر»، نوعی آسیب‌شناسیِ تئاتر دفاع مقدس می‌شود تا آسیب‌ها و مشکلات اینگونه تئاتر را موشکافی کند. هر یک از آسیب‌ها در فهرستِ بلند و بالای مطرح شده در این مقاله، خود نیاز به تحقیق و تفحصی مفصل دارد که یا آقای افشاری یا دیگر پژوهشگران می‌بایست موشکافانه هر کدام را بحث و بررسی نمایند. مشکلاتی همچون: عدم استمرار در اجراها، نبود سالن اختصاصی، نهادینه نشدن تئاتر دفاع مقدس، ضعف در مدیریت و چندین و چند تهدیدِ دیگری که گریبان تئاتر مقاومت را گرفته‌اند، هر یک می‌توانند تعریف مسأله و موضوع تحقیقی جامع باشند. این وظیفه بر دوشِ نهادهای متولی مانند بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس، حوزه هنری، وزارت ارشاد و نیز دانشگاه‌ها، پژوهشکده‌ها و مراکز تحقیقاتی است.

همان‌طوری که اشاره رفت می‌توان تئاتر جنگ را امری جدا ناشدنی از بدنه‌ی جنگ دانست و تأثیر تئاتر به ویژه تئاتر جنگ در دوران مقاومت، تأثیری بس عمیق و معجزه‌آسا دارد و تقریباً می‌شود فرضیه‌ای با این مضمون در تاریخ تئاتر جنگ ارائه داد که تئاتر جنگ در هر منازعه‌ی بین‌المللی به شکل تبلیغی و برعلیه نیروهای دشمن و بر له خود جوانه می‌زند و در طی دوران جنگ شاخ و برگ گرفته و به شکوفه می‌نشیند و پس از پایان جنگ به بار نشسته و میوه می‌دهد و این ثمره بیشتر شکل تحلیلی و ارزشی و منطقی‌تری به خود می‌گیرد و ما از این قاعده مستثنی نیستیم. علاوه بر دارا بودن مؤلفه‌ها و ویژگی‌های این ژانر و گونه از تئاتر، خصیصه‌ی ویژه‌ای نیز با خود دارد که جنگ ما را از دیگر انواع آن متمایز می‌سازد و آن خصیصه، مقوله‌ی دفاع است که به جنگ ما بُعد ارزشی و ملی داده است.

بی‌شک حضور این عنصر در دفاع 8 ساله، ریشه در ذهن مشترک و جمعی ملت ایران دارد. 8 سال دفاع مقدس فرصتی بود تا به شکل همگانی و بسیجی‌وار بایگانی ذهنی مردم به ارزش‌های دینی گره خورده و بار دیگر در صحنه‌های نبرد خود را نشان دهند و به تبع آن در صحنه‌ی تئاتر، این ارزش‌ها، نوآفرینی شوند و تئاتر دفاع مقدس بیشترین سهم و تعهد را در این رسالت فرهنگی بر عهده گرفته است.

امید است با مطالعه و خوانش این مجموعه به برخی از سؤالات در زمینه‌ی تئاتر دفاع مقدس و مقاومت پاسخی درخور داده شود و در نهایت کتابی مفید فایده برای اصحاب تئاتر باشد.

در بخشی از کتاب ترکش‌های بر تن زخمی تئاتر می‌خوانیم:

دفاع مقدس مقوله‌ای است که به قدر لازم جدی گرفته نشده است، هرچند بحث و حرف و حدیث‌هایی در این مورد وجود دارد، اما در عمل، آن اهمیت و توجه لازم وجود دارد.

دفاع مقدس پدیده‌ای است که از زوایای مختلف قابل بررسی است و این بررسی امکان‌پذیر نخواهد بود مگر هنگامی که شناخت مقدماتی از این مقوله صورت بگیرد و پس از آن مرحله است که پژوهش‌گر با کشف لایه‌های مختلف این پدیده، سؤالاتی برایش مطرح می‌شود و جهت رسیدن به پاسخ قانع کننده و علمی و عملی خود دست به تحقیقات گسترده‌تری زده تا حقیقت موضوع خود را عیان کند. قدر مسلم، همه‌ی بررسی‌ها و پژوهش‌ها در بستر موضوع اصلی یعنی دفاع مقدس صورت می‌گیرد. به همین خاطر، محقق در قدم اول باید از خود دفاع مقدس شناخت لازم را داشته باشد.

«تجاوز سراسری ارتش رژیم بعث عراق از زمین، هوا و دریا به خاک مقدس جمهوری اسلامی در 31 شهریور سال 1359، حادثه‌ی مهمی است که بررسی ابعاد آن برای نسل حاضر و آینده‌ی تاریخ بسی حائز اهمیت است. اگرچه در علل تجاوز لزوماً باید به ریشه‌های تاریخی اختلافات این دو کشور نظر داشت، اما تجاوز رژیم بعث عراق در مقطعی که تازه انقلاب اسلامی در ایران به پیروزی رسیده بود و هنوز ثبات لازم را برای حل و فصل عادی امور داخلی خود نداشت، ارتش آن نیز سامان نیافته بود و نیروهای مردمی و انقلابی هم با حوادث داخلی درگیر بودند و حتی مرزبانی از حدود و ثغور مرزی با مشکل انجام می‌شد، و ده‌ها دلیل دیگر، این تأمل را برمی‌انگیزد که رژیم بعث با این تجاوز گسترده، چه اهدافی را دنبال می‌کرد؟

هم‌چنین بررسی نحوه‌ی تجاوز ارتش عراق با در نظر گرفتن اوضاع سیاسی‌ اقتصادی و نظامی طرفین، نکات ظریفی را در اختیار محققان و اندیشوران سیاسی‌ نظامی قرار خواهد داد، و مهم‌تر از آن، همه را در تنظیم و تحلیل این حادثه‌ی عظیم در تاریخ دو ملت کمک شایان توجه خواهد کرد و حتی نقش پیچیده‌ی دولت‌ها و سازمان‌ها، به‌ویژه قدرت‌های بزرگ مدعی حقوق بشر و استقلال ملت‌ها در وقوع تجاوز و سپس موضع‌گیری‌های آن‌ها طی هشت سال جنگ از فرازهای مهم این حادثه به شمار می‌رود.

فهرست مطالب

مقدمه
پیش‌درآمد
ترکش‌هایی بر تن زخمی تئاتر (آسیب‌شناسی تئاتر دفاع مقدس)
پژوهش، نُت گمشدهی تئاتر دفاع مقدس
مین‌های خنثی نشده (تأملی بر چند و چون جشنواره‌های تئاتر دفاع مقدس)
جذابیت در تئاتر دفاع مقدس
تعاملات فرهنگی مدیران، سیاست‌گذاران و هنرمندان
شخصیت‌پردازی در تئاتر دفاع‌مقدس
آسیب‌شناسی مخاطب در تئاتر دفاع‌مقدس
آسیب شناسی عنصر قصه و داستان در متون نمایشی دفاع مقدس
ظرفیت‌های نمایشی خاطرات ادبیات پایداری
اسارت در سینما، تئاتر و تلویزیون
خاکریزهای تکراری (آسیب‌شناسی مکان نمایشی در آثار دفاع مقدس)
بررسی نقش نقد تئاتر انقلاب
نگاهی به پنج نمایش‌نامه
معرفی نمایش‌نامه (امشب دیگر مهره‌های پشتم نیلبک می‌زنند. )
معرفی نمایش‌نامه (خیال روی خطوط موازی)
معرفی نمایش‌نامه (یک دختر، یک سرباز)
کم‌رنگی عناصر درام (نگاهی به اجرای نمایش پس از واقعه)
مبارزه‌ی منفی، شکلی از مقاومت در دوران اشغال فرانسه
مسیحا نفسی بر سیمای تئاتر دفاع مقدس (بررسی عنصر ارتباط و مخاطب‌پذیری در نمایش خنکای ختم خاطره)
تجلی چهرهی خرمشهر در صحنه‌ی نمایش (کنکاشی در نمایش‌های مرتبط با حماسه‌ی خرمشهر)
سهم دفاع مقدس از جشنواره‌ی تئاتر فجر
خنکای ختم خاطره (گفتوگوی صمیمی با حمیدرضا آذرنگ، نیما دهقان و علی سرابی)
بضاعت خوبی در تئاتر دفاع مقدس داریم امّا... (مصاحبه با حمیدرضا آذرنگ)
مین هنوز نفس می‌کشد. (گفتوگویی با سید حسین فدایی حسین)
تندیس سربلندی
افشاری اصل در گفت‌وگو با پایگاه خبری حوزه هنری
افشاری اصل در سال‌روز شهادت مصطفی چمران