کتاب دادگاه‌های کیفری بین‌المللی نسل سوم نوشته مهسا شیروی و اشکان آقا سید علی دربندی، به بررسی زمینه‌های تاریخی و بین‌المللی تشکیل محاکم کیفری بین‌المللی، پیشینه تشکیل دادگاه‌های کیفری بین‌المللی نسل‌های اول، دوم و سوم و قوانین حاکم و میزان مجازات در دادگاه‌های کیفری بین‌المللی نسل سوم می‌پردازد.

‌تعقیب و مجازات جنایت‌کاران بین‌المللی بدون تردید می‌تواند تسکین‌ بخش درد و رنج میلیون‌ها انسان قربانی این شرارت‌ها و جنگ‌های خانمان‌سوز باشد. اندیشه تأسیس یک مرجع کیفری بین‌المللی برای محاکمه و مجازات مرتکبان مهم‌ترین جنایات شنیع بین‌المللی و عاملان جنگ‌ها و خونریزی‌ها و رفتاهای غیرانسانی از دیرباز مطرح بوده؛ اما به صورت جدی حدود یک قرن است که مورد توجه جامعه بین‌المللی قرار گرفته و متعاقب آن اقدامات عملی در این خصوص انجام شده است.

‌برای تحقق آرزوی مقابله با پدیده مجازات مرتکبان شدیدترین نقض‌های حقوق بشری، بعد از جنگ جهانی اول به دنبال ناکام ماندن محاکمه پادشاه آلمان بر اساس معاهده صلح ورسای که به واسطه ممانعت کشور هلند از تحویل پادشاه آلمان صورت گرفت، با آغاز جنگ جهانی دوم و گسترش رفتارها و نقض‌های شدید حقوق بشری از سوی دولت‌های متخاصم، به تدریج شاهد تأسیس دادگاه‌های بین‌المللی کیفری هستیم؛ این فرآیند با تشکیل دو دادگاه موقت بین‌المللی نورنبرگ و توکیو آغاز شد و به دیوان کیفری بین‌المللی ختم می‌شود. بنابراین امروزه به دلیل منشأ شکل‌گیری این محاکم، از اصطلاح رایج دادگاه‌های نسل اول، دوم، سوم و چهارم استفاده می‌کنند.

مفهوم نسل‌های دادگاه‌های بین‌المللی کیفری، نشان‌ دهنده این است که این دادگاه‌ها در سیر تحولات بین‌المللی در یک مسیر تکاملی قرار گرفته‌اند. نسل‌های اول، دوم و سوم این دادگاه موقت هستند و نسل چهارم که تکامل‌ یافته‌تر از نسل‌های قبل است، دیوان دائمی است. دادگاه‌های نسل اول بر مبنای یک معاهده بین‌المللی تشکیل شدند (نظیر دادگاه‌های نورنبرگ توکیو). دادگاه‌های نسل دوم که دادگاه‌های اختصاصی (اد هوک) نیز نامیده می‌شوند، مبتنی بر قطعنامه شورای امنیت و مطابق فصل هفتم منشور ملل متحد (که تجویز به به کارگیری نیروهای مسلح را برای دفع عامل بر هم زننده یا تهدید کننده امنیت بین‌المللی صادر می‌کند)، تشکیل می‌شوند؛ نظیر دادگاه‌های کیفری بین‌المللی یوگسلاوی سابق و رواندا. هدف از تشکیل این دادگاه‌ها از یک سو پایان دادن به جنایات و از سوی دیگر تعقیب و محاکمه ناقضان حقوق بشر و مسئولین جنایات و کمک به احیای صلح و حفظ آن اعلام شده بود.

‌دادگاه‌های نسل سوم در اواخر دهه 1990 و سال‌های دهه 2000 با کمک میراث محاکم نسل اول در نورنبرگ و توکیو و نسل دوم؛ دادگاه‌های کیفری بین‌المللی یوگسلاوی سابق و رواندا با این هدف تشکیل شدند.

این دادگاه‌ها در نتیجه صدور قطعنامه شورای امنیت و بر مبنای یک موافقت‌نامه میان سازمان ملل متحد و یک دولت تشکیل می‌شوند. به این محاکم، محاکم مختلط هم گفته می‌شود. شعب فوق‌العاده سنگال، دادگاه ویژه تیمور شرقی، دادگاه خمرهای سرخ (شعب ویژه دادگاه‌های کامبوج)، دادگاه ویژه سیرالئون، لبنان و کوزوو نمونه این نسل از محاکم هستند. مختلط بودن این دادگاه‌ها به دو اعتبار است؛ نخست آن که قضات این دادگاه ترکیبی از قضات داخلی یا ملی و قضات بین‌المللی هستند و دوم به اعتبار قواعد دو گانه و مختلط؛ اعمالی که تلفیقی از قواعد نظام قضایی داخلی کشور محل وقوع جنایات و مقررات بین‌المللی حاکم بر دادرسی این محاکم است که هر کدام آثار مثبت و منفی خود را بر روند رسیدگی‌های این محاکم بر جای گذارده‌اند. با نگاهی موسع‌تر حتی می‌توان قوانین یک کشور ثالث را در پیشبرد اجرای احکام صادره از دادگاه‌های نسل سوم، ملاک عمل قرار داد. بنابراین می‌توان به دو نمونه از توافقات حاصله میان سازمان‌های بین‌المللی و کشورها اشاره کرد:

نخست: توافق اول با کشور محل وقوع جنایت باهدف تعقیب و شیوه محاکمه و ترکیبی از قوانین ملی این کشور و مقررات بین‌المللی.

دوم: توافق با کشوری غیر از کشور محل وقوع جنایت، باهدف اجرای احکام حبس که در روند اجرای حکم، قوانین این کشورها حاکم بر نحوه اجرای مجازات زندان و یا تخفیف مجازات و عفو محکومین خواهد بود.

‌نکته حایز اهمیت در خصوص دادگاه‌های نسل سوم این است که با توجه به میزان گستردگی و نوع جنایات ارتکابی در کشور لبنان در مقایسه با جنایات رخ داده در پنج کشور دیگر، دادگاه کیفری مختلط لبنان را دارای وضعیتی خاص و شاید به اعتباری غیرقابل مقایسه با پنج کشور دیگر قرار داده است.

‌از مهم‌ترین ویژگی‌های دادگاه‌های نسل سوم می‌توان به عدم وابستگی این دادگاه‌ها به شورای امنیت اشاره کرد و همچنین این دادگاه‌ها براساس توافق میان دولت‌های متقاضی و سازمان ملل و یا سازمان منطقه‌ای برای نمونه اتحادیه آفریقایی تأسیس شده‌اند. دادگاه‌های نسل سوم هر کدام از نظر صلاحیت تعقیب و نوع و میزان مجازات مرتکبان با یکدیگر متفاوتند. برای نمونه دادگاه ویژه لبنان صلاحیت رسیدگی به جنایت‌های تروریستی ناشی از بمب‌گذاری را دارد؛ در حالی که دادگاه ویژه کوزوو بیشتر به جرایم عادی رسیدگی می‌کند. قضات این دادگاه مرکب از قضات ملی و بین‌المللی هستند. علاوه بر این، محل تشکیل دادگاه کیفری بین‌المللی نسل سوم نیز یکی دیگر از ویژگی‌های مهم این دادگاه‌ها است؛ اما باید اذعان کرد که دادگاه‌های نسل سوم از رویه واحدی پیروی نمی‌کنند، برای نمونه تعقیب و رسیدگی به جنایات مرتکبان، هرچند اصل بر اعمال صلاحیت سرزمینی یا به عبارتی کشور محل وقوع جنایات است؛ اما در عمل در برخی پرونده‌ها، مقر تشکیل دادگاه خارج از محل ارتکاب جنایات بوده است؛ مانند پرونده چارلز تیلور مربوط به جنایات سیرالئون که در هلند برگزار شد و نیز دادگاه سنگال که اساسا برای جنایات واقع شده در کشور چاد، تشکیل شده است؛ اما موقتی بودن این دادگاه‌ها نیز به مانند دادگاه‌های نسل اول و دوم و با وجود توسعه و تکامل بنیادین نظام حقوق کیفری بین‌الملل با ایجاد و استقرار نسل چهارم دادگاه‌ها؛ یعنی دیوان بین‌المللی کیفری به منصه ظهور رسید.

با توجه به این موارد باید خاطرنشان کنیم که در حوزه‌های مختلف حقوق کیفری بین‌الملل در خصوص نسل‌های متفاوت دادگاه‌های کیفری و زوایای مختلف آن تاکنون مطالعات وسیعی صورت پذیرفته و صاحب‌ نظران این عرصه مبادرت به تألیف کتب و مقالات درخوری نموده‌اند که این امر دلالت بر اهمیت موضوع دارد.

با وجود این شاید متفاوت‌ترین نوع آن‌ها، دادگاه‌های کیفری نسل سوم یا مختلط باشند که کتاب حاضر با عنوان «دادگاه‌های کیفری بین‌المللی نسل سوم» در نوع خود به عنوان پژوهشی جامع و منحصر به فرد، به طور دقیق ساختارهای شکلی و ماهوی این دادگاه‌ها را مورد بررسی قرار داده است.

در بخشی از کتاب دادگاه‌های کیفری بین‌المللی نسل سوم (Third Generation Of international Criminal Tribunals) می‌خوانید:

طبق ماده 28 اساسنامه، قضات باید به‌ محض شروع فعالیت دادگاه، آیین دادرسی آن را تصویب کنند. در این کار مجموعه قوانین آیین دادرسی کیفری لبنان به‌عنوان قواعد راهبردی است و در کنار آن باید به متون بین‌المللی مربوط به آیین دادرسی کیفری به‌ منظور تضمین یک دادرسی منصفانه توجه شود. از آن جا که متون بین‌المللی در قلمرو آیین دادرسی کیفری بیشتر برگرفته از نظام کامن لا هستند؛ آیین دادرسی دادگاه ویژه لبنان ماهیتی مختلط داشته و امتزاجی از دو نظام سیویل لو و کامن لا خواهد بود.

در زمینه آیین دادرسی کیفری، اساسنامه دادگاه ویژه، تحت تأثیر اساسنامه دادگاه‌های کیفری بین‌المللی و مختلط قبل از خود است. در اساسنامه دادگاه ویژه، سه تأسیس مهم حقوقی ایجاد شده که برخی نویسندگان آن‌ها را نوعی خلاقیت و نوآوری در اساسنامه دادگاه تلقی می‌کنند، برای مثال پیش‌بینی قاضی مقدماتی، نقش قاضی در انجام محاکمات و مشارکت قربانیان جرم در مراحل دادرسی. در نظام دادرسی کامن لا علی‌الاصول دادرسی غیابی ممکن نیست (به همین دلیل دادرسی غیابی برای محاکم بین‌المللی یوگسلاوی و رواندا امکان‌پذیر نیست)، در حالی‌ که اساسنامه دادگاه ویژه لبنان تحت چنین شرایطی دادرسی را پذیرفته است.

به نظر می‌رسد که در نگاه اول این ویژگی قوانین حاکم بر دادگاه ویژه لبنان نباید عامل تسهیل‌ کننده کار این محکمه باشد. با توجه به ترکیب قضات دادگاه که مرکب از قضات لبنانی (با تجربه سیویل لو) و قضات بین‌المللی (که حتما تعدادی با تجارب کامن لا) هستند نباید علی‌القاعده مشکلی پیش آید. رویه این محکمه حائز اهمیت است؛ زیرا نمایانگر اجرای ترکیبی از دو نظام کامن لا و سیویل لو خواهد بود.

فهرست مطالب

پیش گفتار
زمینه‌های تاریخی و بین‌المللی تشکیل محاکم کیفری بین‌المللی
تعریف جرم بین‌المللی
مقدمه
بخش اول: پیشینه تشکیل دادگاه‌های کیفری بین‌المللی نسل‌های اول، دوم و نسل سوم
فصل اول: دادگاه‌های کیفری بین‌المللی نسل اول و دوم
مبحث اول: دادگاه‌های کیفری بین‌المللی نسل اول
گفتار اول: دادگاه نورنبرگ
بند اول: پیشینه تشکیل دادگاه نورنبرگ
بند دوم: استقلال دادگاه نورنبرگ در اعمال صلاحیت
بند سوم: مسئولیت کیفری اشخاص حقیقی و حقوقی در دادگاه نورنبرگ
گفتار دوم: دادگاه توکیو
بند اول: پیشینه تشکیل دادگاه توکیو
بند دوم: استقلال دادگاه توکیو در اعمال صلاحیت
بند سوم: مسئولیت کیفری اشخاص حقیقی و حقوقی در دادگاه توکیو
بند چهارم: تفاوت‌های دادگاه نورنبرگ با دادگاه توکیو
مبحث دوم: دادگاه‌های کیفری بین‌المللی نسل دوم
گفتار اول: دادگاه ویژه یوگسلاوی
بند اول: فرآیند شکل‌گیری دادگاه ویژه یوگسلاوی
بند دوم: نقش شورای امنیت در تشکیل دادگاه ویژه یوگسلاوی
بند سوم: دادگاه کیفری بین‌المللی برای یوگسلاوی سابق
بند چهارم: استقلال دادگاه ویژه یوگسلاوی در اعمال صلاحیت
گفتار دوم: دادگاه بین‌المللی رواندا
بند اول: فرآیند شکل‌گیری دادگاه رواندا
بند دوم: نقش و تشکیل شورای امنیت در تشکیل دادگاه رواندا
بند سوم: صلاحیت و مجازات در دادگاه رواندا
بند چهارم: استقلال دادگاه ویژه رواندا در اعمال صلاحیت
بند پنجم: مقایسه اساسنامه دادگاه رواندا و یوگسلاوی سابق
فصل دوم: دادگاه‌های کیفری بین‌المللی نسل سوم
مبحث اول: مبانی تشکیل و طبقه‌بندی دادگاه‌های کیفری بین‌المللی نسل سوم
گفتار اول: مبانی تشکیل دادگاه‌های کیفری نسل سوم
بند اول: دادگاه‌های نسل سوم از حیث تاریخ تشکیل
بند دوم: مبانی تأسیس دادگاه‌های نسل سوم
بند سوم: مذاکرات برای تشکیل دادگاه کیفری بین‌المللی نسل سوم
بند چهارم: جایگاه حقوقی دادگاه‌های نسل سوم
گفتار دوم: طبقه‌بندی‌های گوناگون دادگاه‌های نسل سوم
بند اول: طبقه‌بندی دادگاه‌های مختلط بر اساس مرجع مؤسس
بند دوم: طبقه‌بندی زمانی نسل سوم دادگاه‌های کیفری
بند سوم: طبقه‌بندی بر اساس مکان استقرار دادگاه‌های کیفری بین‌المللی نسل سوم
گفتار سوم: تفاوت دادگاه‌های نسل سوم با سایر دادگاه‌های کیفری بین‌المللی
مبحث دوم: انواع گونه‌های دادگاه‌های کیفری بین‌المللی نسل سوم
گفتار اول: دادگاه بین‌المللی کامبوج
بند اول: پیشینه دادگاه بین‌المللی کامبوج
بند دوم: دیوان خمرهای سرخ یا شعب ویژه کامبوج
گفتار دوم: دادگاه بین‌المللی تیمورشرقی
گفتار سوم: دادگاه بین‌المللی کوزوو‌
بند اول: پیشینه دادگاه بین‌المللی کوزوو
بند دوم: جایگاه و چرایی تشکیل دادگاه کیفری کوزوو در حقوق بین‌الملل
گفتار چهارم: دادگاه بین‌المللی بوسنی هرزگوین
بند اول: پیشینه تشکیل دادگاه بوسنی هرزگوین
بند دوم: زمینه‌های بحران در بوسنی و هرزگوین
گفتار پنجم: دادگاه سیرالئون
بند اول: پیشینه تشکیل دادگاه سیرالئون
بند دوم: علت تشکیل دادگاه سیرالئون
گفتار ششم: دادگاه بین‌المللی لبنان
بند اول: پیشینه تشکیل دادگاه لبنان
بند دوم: بعضی اقدامات دادگاه ویژه لبنان
بند سوم: تشدید وصف بین‌المللی در دادگاه لبنان
گفتار هفتم: دادگاه بین‌المللی سنگال
بند اول: پیشینه تشکیل شعب فوق‌العاده دادگاه بین‌المللی سنگال
بند دوم: شعب فوق‌العاده دادگاه بین‌المللی سنگال
بند سوم: حقوق قربانیان در دادگاه بین‌المللی سنگال
بند چهارم: قضات دادگاه بین‌المللی سنگال
بند پنجم: بودجه مالی دادگاه سنگال
بخش دوم: بررسی صلاحیت کیفری و مجازات در حقوق بین‌الملل و دادگاه‌های نسل سوم
فصل اول: صلاحیت‌ها
مبحث اول: تعریف صلاحیت‌ها
گفتار اول: صلاحیت شخصی
بند اول: شرایط اعمال صلاحیت شخصی
بند دوم: جنبه‌های مثبت و منفی اصل صلاحیت شخصی
گفتار دوم: صلاحیت سرزمینی
بند اول: خصوصیت اصل صلاحیت سرزمینی
بند دوم: مفهوم سرزمین
بند سوم: استثنائات اصل صلاحیت سرزمینی
گفتار سوم: صلاحیت زمانی
گفتار چهارم: صلاحیت موضوعی
گفتار پنجم: صلاحیت تکمیلی
مبحث دوم: صلاحیت دادگاه‌های کیفری نسل سوم
گفتار اول: صلاحیت در دادگاه‌های بین‌المللی کامبوج
بند اول: جرائم تحت صلاحیت دادگاه بین‌المللی کامبوج
بند دوم: اشخاص تحت صلاحیت دادگاه بین‌المللی کامبوج
گفتار دوم: صلاحیت در دادگاه بین‌المللی تیمور شرقی
بند اول: صلاحیت زمانی و مکانی دادگاه تیمور شرقی
بند دوم: اشخاص تحت صلاحیت دادگاه تیمور شرقی
گفتار سوم: صلاحیت در دادگاه بین‌المللی کوزوو
گفتار چهارم: صلاحیت در دادگاه‌های بین‌المللی بوسنی و هرزگوین
گفتار پنجم: صلاحیت در دادگاه بین‌المللی سیرالئون
بند اول: اشخاص تحت صلاحیت دادگاه بین‌المللی سیرالئون
بند دوم: صلاحیت زمانی و مکانی دادگاه بین‌المللی سیرالئون
گفتار ششم: صلاحیت در دادگاه بین‌المللی لبنان
بند اول: صلاحیت دادگاه ویژه لبنان
بند دوم: اشخاص تحت صلاحیت دادگاه ویژه لبنان
گفتار هفتم: صلاحیت در دادگاه بین‌المللی سنگال
بند اول: اشخاص تحت صلاحیت دادگاه ویژه سنگال
بند دوم: صلاحیت زمانی دادگاه ویژه سنگال
گفتار هشتم: تعارض و صلاحیت‌های دادگاه‌های کیفری بین‌المللی نسل سوم
فصل دوم: بررسی مسئولیت کیفری، قوانین حاکم و میزان مجازات در دادگاه‌های کیفری بین‌المللی نسل سوم
مبحث اول: مجازات و قوانین حاکم در اساسنامه دادگاه‌های کیفری بین‌المللی نسل سوم
گفتار اول: مجازات اشخاص حقیقی و حقوقی
بند اول: مسئولیت انحصاری اشخاص حقیقی
بند دوم: مسئولیت انحصاری اشخاص حقوقی
گفتار دوم: قوانین و مجازات حاکم در اساسنامه دادگاه‌های نسل سوم
بند اول: قوانین و مجازات حاکم در اساسنامه دادگاه تیمور شرقی
بند دوم: قوانین و مجازات حاکم در دادگاه سیرالئون
بند سوم: قوانین و مجازات حاکم در دادگاه سنگال
بند چهارم: قوانین و مجازات حاکم و در دادگاه بین‌المللی لبنان
بند پنجم: نوع و میزان مجازات در دادگاه بین‌المللی کامبوج
بند ششم: نوع و میزان مجازات در دادگاه بین‌المللی کوزوو
بند هفتم: نوع و میزان مجازات در دادگاه بین‌المللی بوسنی و هرزگوین
مبحث دوم: دادگاه کیفری بین‌المللی نسل سوم در یک نگاه کلی، محاسن و معایب آن
گفتار اول: محاسن و معایب دادگاه‌های نسل سوم
گفتار دوم: تقابل دادگاه‌های نسل سوم با دیوان بین‌المللی کیفری
گفتار سوم: ساختار تشکیل کلی
بند اول: مبنای تأسیس
بند دوم: عناوین مجرمانه
بند سوم: اجرای احکام
بند چهارم: منع محاکمه مجدد
بند پنجم: ترکیب مراجع قضایی و قضات
بند ششم: بودجه
بند هفتم: اعلام گزارش به سازمان ملل و کشورهای مربوطه
بند هشتم: زبان‌های رسمی و کارگاهی
بند نهم: محاکمه غیابی
پیوست‌ها
منابع
منابع فارسی