کتاب ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﮐﺎﻻ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻘﻮق ﻣﺼﺮف ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن نوشته‌ی صمد حضرتی شاهین دژ و سیروان طاهریان، به بررسی یکی از شاخه‌های حقوق مدنی عمومی پرداخته است.

در اهمیت و بزرگى حق مردم، حتی خداوند تعالى حقوق بندگانش را بر حقوق خویش مقدم شمرده چنانچه حضرت امیرالمؤمنین در نهج‌البلاغه مى‌فرماید: خداوند سبحان حقوق بندگانش را بر حقوق خود مقدم قرار داده است، پس هر کس که براى اداء حقوق بندگان خدا قیام کند، در حقیقت، این عمل، او را به اداء حقوق الهى مى‌کشاند. لذا توجه به حقوق مردم در تمامی ادوار مورد توجه قرار گرفته است و دارای اهمیت بسیار زیادی می‌باشد.

اما در باب حقوق مصرف کننده می‌توان گفت، واژه‌ی حقوق مصرف کننده نخستین بار در سال 1962 توسط جان اف کندی با سخنرانی ایشان در رابطه با حقوق مصرف به کار گرفته شد. جان اف کندی در آن سخنرانی چهار حق را به عنوان حداقل برای مصرف‌کننده به رسمیت شناخت:
1- حق برخورداری از ایمنی
2- حق برخورداری از اطلاعات کامل
3- حق برخورداری از حمایت دولت
4- حق انتخاب

در کشورهای توسعه یافته، علاوه بر رویه‌ی قضایی و سیستم قانون‌گذاری به منظور حمایت واقعی از مصرف کننده، تشکیلات مستقل حمایت از مصرف کنندگان یک پدیده‌ی عمومی شناخته شده است؛ چه آن‌ها که با حفظ استقلال خود از کمک‌های مادی دولت بهره‌مند می‌شوند و چه آن‌ها که از این کمک بهره‌مند نمی‌شوند.

اگر نویسنده‌ای بخواهد تاریخ تحول مسئولیت ناشی از تولید را در جمله‌ای کوتاه خلاصه کند، شاید بهترین عبارت این باشد که سیر اندیشه‌ها از تقصیر آغاز شده و به تدبیر رسیده است. بدین معنی که نظریه‌های مرسوم کوشیده‌اند ضمانت تولید کننده را کفه‌ی متقابل و مکافات تقصیر او قرار دهند. حفظ نظریه‌ی تقصیر و حرمت سنت‌های پا گرفته‌ی اخلاقی تا جایی است که حتی در مقابله با دشواری اثبات تقصیر در مسئولیت قهری و ناکارآمدی تقصیر قراردادی، همه‌ی تلاش‌ها در این راه صرف شده است که با تمهید فرض‌ها و مجازهای حقوقی، دست از تکیه بر اصل اخلاقی تقصیر برندارند و آن را هر چند به مجاز و تصنع حفظ کنند.

ولی شتاب حرکت نهادها و تحول اجتماعی چندان بالا گرفت که دیگر حرمت سنت‌ها نیز، جلودار حرکت اندیشه‌ها نشد و تدبیر بر رعایت تقصیر چیره گشت، تا به آنجا که مصلحت‌گرایی آشکارا، جانشین اصول‌گرایی شد. فایده‌ی اصلی و مهم نظریه‌ی جدید در این است که زیان‌دیده ناچار به اثبات تقصیر خوانده نیست و کافی است که عیب محصولی را که سبب ورود خسارت شده است، ثابت کند.

در بخشی از کتاب ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﮐﺎﻻ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻘﻮق ﻣﺼﺮف ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن (Responsibility of producers of goods against consumer) می‌خوانیم:

رابطه‌ی سببیت از ارکان مهم استقرار ضمان است؛ به گونه‌ای که اگر رابطه‌ی سببیت بین زیان و عمل ﻣﺴﺌﻮل تحقق نیابد، ﻣﺴﺌﻮلیت مدنی (ضمان) تحقق نیافته است. همچنین در صورتی که تقصیر، شرط ﻣﺴﺌﻮلیت دانسته نشود، رابطه‌ی سببیت به طور کامل شرط ﻣﺴﺌﻮلیت می‌باشد. بنابراین، هیچکس ﻣﺴﺌﻮل جبران خسارت غیر نیست مگر اینکه زیان دیده اثبات کند که خسارت منتسب به اوست و اگر به درستی معلوم نباشد که ضرر و زیان حادث شده، معلول و مسبب خطای شخص مفروض است؛ در این صورت، ﻣﺴﺌﻮلیت مدنی و آثار آن قابل اثبات نمی‌باشد.

بنابراین، در مواردی مانند قوه‌ی قاهره یا بلایای طبیعی که تنها علت حادثه بوده و به طور عادی غیرقابل دفع است، استناد ممکن نیست. مانند اینکه، بر اثر نیروی زلزله خودرویی از مسیر خود منحرف شده و بر اثر برخورد به سایر وسایل نقلیه حادثه آفریده است.

بنابراین، برای عدم انتساب خسارت به سازنده، لازم است که اولاً حوادث ناشی از قوه‌ی قهریه از لحاظ فنی یا عرفی، قابل پیش‌بینی و پیشگیری نباشند. مثلاً به جهت اینکه در ساختمان‌های بلند، احتمال برق گرفتگی ناشی از صاعقه وجود دارد، اگر به طریقه‌ی فنی، مثل استفاده از رسانه‌ی فلزی، اتصال جریان برق به زمین هدایت نشود و با آمدن صاعقه، ساختمان تخریب گردد، سازنده نمی‌تواند در این خصوص برای تبرئه‌ی خود به قوه‌ی قهریه استناد نماید.

ثانیاً: قوه‌ی قهریه مانع انجام تعهد سازنده به عملکرد محصول صنعتی باشد و لذا اگر قوه‌ی قهریه اخلالی در کارکرد و فعالیت مخصول صنعتی ایجاد نکند، توجیهی برای انتفای ﻣﺴﺌﻮلیت سازنده نیست و ثالثاً سازنده در ایجاد قوه‌ی قهریه از روی عمد یا تقصیر دخالت نداشته باشد، هرچند که ﻣﺴﺌﻮلیت او به موجب قانون مفروض باشد.

فهرست مطالب

فصل اول: کلیات و مفاهیم
بحث اول - سیرتاریخی و تصویب قوانین حمایت از مصرف‌کننده
گفتار اول- مفهوم ﻣﺴﺌﻮلیت و انواع آن
بند اول- مفهوم لغوی ﻣﺴﺌﻮلیت
بند دوم- مفهوم اصطلاحی ﻣﺴﺌﻮلیت
گفتار دوم- انواع ﻣﺴﺌﻮلیت
بنداول- مسئولیت اخلاقی
بند دوم- مسئولیت حقوقی
الف) مسئولیت کیفری
ب) مسئولیت مدنی
مبحث دوم- ارکان مسئولیت
گفتار اول- ضرر و اقسام و شرایط آن
بند اول- مفهوم ضرر
الف) مفهوم لغوی ضرر
ب) مفهوم اصطلاحی ضرر
بند دوم- شرایط ضرر قابل جبران
الف) ضرر باید مسلّم باشد نه احتمالی
ب) ضرر باید مستقیم باشد
ج) ضرر باید شخصی باشد
د) ضرر باید در نتیجه‌ی لطمه‌ای که به حق شخص وارد شده پدید آمده باشد.
ه) ضرر باید قبلا جبران نشده باشد
و) ضرر باید قابل پیش بینی باشد
گفتار دوم- اقسام ضرر
بند اول- ضرر مادی
الف) ضرر مالی
ب) ضرر به جان یا سلامتی
بند دوم- ضرر معنوی
گفتار سوم- ارتکاب فعل زیان بار
گفتار چهارم- علل موجهه و مشروع کننده‌ی فعل زیان بار
بند اول- دفاع مشروع
بند دوم- حکم قانون یا مقام صالح
بند سوم- اجبار و اکراه
بند چهارم- غرور
گفتارپنجم- رابطه‌ی سببیت
بند اول- نظریه‌ی برابری سبب‌ها
بند دوم- نظریه‌ی سبب نزدیک
بند سوم- نظریه‌ی سبب مقدم در تاثیر
بند چهارم- سبب متعارف و اصلی
مبحث چهارم- سایر مفاهیم واژگان و اصطلاحات تخصصی پژوهش
گفتار اول- واژگان اصلی پژوهش
بند اول- کالا
بند دوم- تولیدکننده
بند سوم- مصرف‌کننده
بند چهارم: عرضه کنندگان کالا و خدمات
بند پنجم: ضمانت نامه‌ی کالا یا خدمات
گفتار دوم: حقوق مصرف‌کننده
بند اول- حق به دست آوری کالا و خدمات سالم و بی‌عیب
بند دوم - حق ایمنی برای مصرف‌کننده
بند سوم– حق برخورداری از اطلاعات کامل
بند چهارم– حق انتخاب
بند پنجم- حق برخورداری از حمایت دولت
بند ششم- حق تشکیل نهادهای مدافع حقوق مصرف‌کننده
گفتار سوم- مفهوم مسئولیت ناشی از عیب تولید
گفتار چهارم- مفهوم عیب و نقص
بند اول- مفهوم عیب
بند دوم- مفهوم نقص
گفتار پنجم- شرایط عیب موجد مسئولیت
بند اول- مخفی بودن عیب و نقص موجود در کالا
بند دوم- ورود ضرر در اثر عیب و نقص
بند سوم- زمان ایجاد عیب و نقص در کالا
گفتار ششم- اقسام عیب در کالا
بند اول- عیب در طراحی کالا
بند دوم- عیب در تولید کالا
بند سوم- عیب در راهنمایی و هشدار
بند چهارم- تفاوت راهنمایی و هشدار به مصرف‌کننده‌ی کالا
مبحث پنجم- مصادیقی از کالاهای معیوب و خطرناک
گفتار اول- مواد خوراکی و آشامیدنی
گفتار دوم- مواد شیمیایی، بهداشتی، دارویی و سایر کالاها
بند اول- سلامت دارو
بند دوم- مواد شیمیایی و رنگ مو و لوازم آرایشی
بند سوم- خون
فصل دوم: مبانی مسئولیت مدنی تولیدکنندگان وفروشندگان کالا
مبحث اول- انواع مسئولیت تولید کنندگان کالا
گفتار دوم: مبانی مسئولیت قراردادی
بند اول: وجود قرارداد
بند دوم: تخلف از انجام تعهد قراردادی
گفتار سوم – شرایط مسئولیت قراردادی
بند اول- گذشتن زمان اجرای قرارداد
الف – تعیین زمان اجرای قرارداد با توافق طرفین عقد
ب- تعیین زمان اجرای قرارداد به وسیله‌ی عرف
ج- توافق بر تعیین زمان اجرای قرارداد به وسیله‌ی متعهدله و مطالبه‌ی انجام تعهد به وسیله‌ی او
بند دوم- تقصیر متعهد در تخلف از انجام تعهد
بند سوم– ورود خسارت
بند چهارم: وجود رابطه‌ی سببیت
بند پنجم– پیش بینی فورس ماژور به وسیله‌ی متعهد
بند ششم: درخواست اجرای تعهد به وسیله‌ی متعهدله دارای اختیار تعیین زمان انجام تعهد
گفتار چهارم: تئوری تضمین سلامت و ایمنی کالا توسط فروشنده
بند اول: تضمین صریح ایمنی کالا توسط فروشنده
بند دوم: تضمین ضمنی ایمنی کالا توسط فروشنده
الف – منابع تعهد ضمنی کالا
قانون
شرط بنایی
عرف
ب- محدوده‌ی تعهد ضمنی
شرط ضمنی قابلیت عرضه به بازار
تعهد ضمنی متناسب با قصد خاص
تعیین چهارچوب تعهد از طریق عرف تجاری یا روابط گذشته‌ی طرفین
گفتار پنجم: مسئولیت غیر قراردادی
بند اول- اصل نسبیت قراردادی
بند دوم– مسئولیت بر مبنای تئوری تقصیر
بند سوم– مسئولیت بر مبنای تئوری تسبیب
بند چهارم-: نظریه‌ی ایجاد خطر (مسئولیت بدون تقصیر)
بند پنجم - تئوری فرض علم فروشنده به عیب پنهانی کالا و سوء نیت وی
گفتار ششم- تعدیل نتایج مسئولیت قراردادی و ضمان قهری فروشنده
مبحث دوم: تئوری مسئولیت محض تولیدکنندگان و فروشندگان کالا
گفتار اول- مفهوم مسئولیت نوعی (محض) و مسئولیت مطلق
بند اول– مسئولیت نوعی (محض)
بند دوم- مسئولیت مطلق (بدون تقصیر)
گفتار دوم– نقد و بررسی تئوری مسئولیت محض
مبحث سوم- مسئولیت تولید کنندگان و فروشندگان از منظر قانون حمایت از مصرف‌کنندگان
مبحث چهارم- مبانی مسئولیت تولید کنندگان و فروشندگان در فقه
گفتار اول – تطبیق قواعد ضمان قهری با ضمان تولید کننده ناشی از عیب کالا
بنداول- قاعده‌ی لاضرر
بند دوم – قاعده‌ی من له الغنم فعلیه الغرم
بند سوم– قاعده‌ی اتلاف
الف- اتلاف به مباشرت
ب- اتلاف به تسبیب
بند چهارم– قاعده‌ی غرور
گفتار دوم– تطبیق قواعد ضمان قهری با ضمان تولید کننده ناشی از عدم اطلاع رسان
بند اول– قاعده‌ی وجوب اعلام الجاهل فیما یعطی
بند دوم– قاعده‌ی اقدام
بند سوم– قاعده‌ی تحذیر
فصل سوم: آثار مسئولیت مدنی تولیدکنندگان و فروشندگان کالای معیوب و خطرناک
مبحث اول- جبران خسارت
گفتار اول- خسارات قابل جبران
گفتار دوم – شیوه‌ی جبران خسارت
بند اول– جبران عینی (اعاده‌ی وضع سابق)
بند دوم- جبران خسارت از راه دادن معادل
الف- جبران غیر نقدی خسارت
ب- جبران نقدی خسارت
بند سوم– جبران خسارت در رابطه با زیان ناشی از کالای معیوب
مبحث دوم: شرط عدم مسئولیت
گفتار اول- فواید شرط عدم مسئولیت
گفتار دوم- معایب شرط عدم مسئولیت
گفتار سوم– شرط عدم مسئولیت در رابطه با تولیدکنندگان و فروشندگان کالای خطرناک
مبحث سوم: دعوی جبران خسارت ناشی از تولید
گفتار اول- جبران خسارت بر مبنای تئوری تقصیر تولید کننده
گفتار دوم– جبران خسارت بر مبنای تئوری تضمین سلامت کالا
گفتار سوم– جبران خسارت بر مبنای تدلیس فروشنده
گفتار چهارم– جبران خسارت بر مبنای مسئولیت محض
مبحث چهارم: دفاع از دعوا
نتیجه گیری و پیشنهادات
ضمائم و پیوست‌ها
پیوست شماره 1- قانون حمایت از مصرف‌کنندگان مصوب 1388
قانون حمایت از حقوق مصرف‌کنندگان
بند اول- تعاریف
بند دوم- وظایف عرضه کنندگان کالا و خدمات در قبال حقوق مصرف‌‌کنندگان
فهرست منابع
الف- منابع فارسی
ب- منابع عربی
ج) منابع انگلیسی