کتاب برائت پزشک نوشته‌ی رضا شمس الدین وندی، درصدد آن است تا با بکارگیری مهم‌ترین الگو‌های نظری در حوزه رضایت آگاهانه بیماران در برائت پزشکان به این پرسش اساسی پاسخ گوید که مفهوم تشخیص رضایت آگاهانه بیماران در برائت پزشکان چیست؟

یکی از عناصر مهم انجام عمل جراحی و معالجات پزشکی که شکل اساسی به خود گرفته، اخذ رضایت از بیمار است. رضایت بیمار به لحاظ تبعات و پیامدهایی که به دنبال دارد، در قلمرو حقوق جایگاه مهمی یافته و در زمره یکی از مقولات مهم در حقوق پزشکی به حساب می‌آید.

رضایت بیمار نشان دهنده این حقیقت است که بیمار از آن‌جا که به منظور معالجه و درمان، مدتی حتی اندک، جسم خود را در اختیار پزشک قرار می‌دهد، در نتیجه باید به این امر به صورت آگاهانه و با اراده رضایت داشته باشد. به عبارت دیگر چون تصرف در جسم دیگری بدون رضایت وی جایز نیست، هنگامی که این شرط حاصل شود، تصرف مجاز و مباح شده و تعقیب کیفری شخص را به دنبال نخواهد داشت. در فقه به جای رضایت، از اصطلاح "اذن" استفاده شده است. اشاره به اذن معالجه درکلام فقها، به معنای اعلان و اخبار رضای بیمار یا اولیاء وی به درمان توسط پزشک بوده و پزشک جز در موارد فوری و اضطراری حق مداخله و تصرف در بدن بیمار را ندارد؛ زیرا درمان بدون رضا و اذن بیمار یا اولیاء وی حتی از سوی پزشک جرم محسوب می‌گردد.

اگرچه مقررات و قوانین جاری کشور ایران در مورد کتبی و یا شفاهی بودن رضایت واضح نیست اما بر مبنای یک قانون نانوشته معمولاً رضایت تمام بیماران بستری و نیز بیماران مبتلا به بیماری‌های خاص و پیچیده و یا کسانی که لازم است روش تشخیصی و درمانی تهاجمی در موردشان انجام شود باید به صورت مکتوب و با گواهی شهود تهیه شود، تا درصورت هرگونه ادعای احتمالی بعدی مدارک موجود در جهت دفاع پزشک و مسئولین درمانی مربوطه قابل استناد باشد. آگاهانه بودن اعلام رضایت درمان و برائت کادر معالج از عوارض ناخواسته و غیر قابل پیشگیری، یکی دیگر از شرایط اعتبار حقوقی رضایت نامه و برائت نامه است. به عبارت دیگر بیمار باید بداند در مورد چه چیزی رضایت می‌دهد. در واقع، آگاهی دقیق بیمار از نوع بیماری، میزان وخامت آن، راه‌های درمانی موجود و متصور، نوع درمان انتخابی، ریسک شکست در دستیابی به نتایج مطلوب و ایده آل، نتایج درمانی مورد انتظار و عوارض احتمالی و غیر قابل پیشگیری آمادگی بهتری به بیمار برای پذیرش نتایج حاصل از درمان خواهد داد و عدم اطلاع او از این موارد هرگونه فاصله میان ایده‌آل‌های ذهنی بیمار با نتایج واقعی حاصله را غیرقابل تحمل خواهد نمود و بسیاری از این قبیل بیماران ناراضی ممکن است در زمره بیماران شاکی قرار گیرند.

همه اطبا می‌دانند که در بسیاری از اقدامات درمانی و به ویژه اعمال جراحی نه فقط احتمال عدم دستیابی به نتیجه ایده‌آل وجود دارد بلکه گاهی بروز برخی عوارض نیز غیرقابل اجتناب است. اگر پزشک معالج قبل از درمان بتواند این اطلاعات را به بیمار منتقل و آگاهی لازم را در او به وجود آورد، تصور قصور و کوتاهی در ذهن بیمار پدید نخواهد آمد و از نارضایتی و طرح رسمی شکایات بی‌حاصل نیز پیشگیری خواهد شد. ارائه چنین اطلاعات و آگاهی‌هایی به بیماران برای پزشکان شاغل در بخش‌های دولتی راحت‌تر است؛ اما اوژانس، انصراف و مصونیت دروانی ازجمله استثنائات کسب رضایت آگاهانه هستند از طرف دیگر، در بخش خصوصی با توجه به تاثیر بیشتری که روی تصمیم‌گیری بیمار در انتخاب پزشک و بیمارستان خواهد گذاشت ممکن است پزشکان در ارائه کامل و دقیق این اطلاعات مردّد گردند، غافل از آن که بیماران بستری در بیمارستان‌های خصوصی در صورت عدم حصول نتیجه مطلوب و یا بروز عوارض، انگیزه بیشتری برای اظهار نارضایتی و طرح دعوی خواهند داشت. این حالت مخصوصاً مواقعی که قول‌های اغوا کننده و غیر واقعی به بیمار داده شده باشد احتمال بروز بیشتری دارد.

در بخشی از کتاب برائت پزشک می‌خوانیم:

مسئولیت پزشکی نیز همانند هر مسئولیت دیگری مشتمل بر مسئولیت مدنی و جزایی است و در آثار فقها، از آن به عنوان «ضمان طبیب» یاد می‌شود. هنگام بررسی و مطالعه مسئولیت کیفری پزشک، باید در خصوص مسئولیت مدنی او نیز سخن به میان آورد، زیرا در بسیاری از موارد مطابق نظریات فقهی - حقوقی ضمان پزشک در برابر بیمار هم جنبه کیفری دارد و هم جنبه مدنی و فقها و حقوقدانان در باب ضمان طبیب یا مسئولیت پزشکی به طور کلی وارد بحث شده‌اند یعنی از مبانی مشروعیت شروع کرده و مسئولیت مدنی و کیفری را توأمان مورد بررسی قرار داده‌اند.

مسئولیت ناشی از عقد، همان مسئولیت قراردادی است و در نتیجه تخلف از مفاد قرارداد خصوصی برای اشخاص ایجاد می‌گردد. ولی ضمان یا مسئولیت خارج از قرارداد که به مسئولیت ناشی از قانون نیز مرسوم است، هنگامی به وجود می‌آید که بر اثر نقض وظیفه‌ای قانونی ضرر و زیانی به کسی وارد شود. بنابراین علت ایجاد این نوع ضمان تخلف از تکالیف قانونی است. با توجه به آنچه بیان شد باید دید ضمان طبیب با کدام یک این معانی انطباق دارد و در کدام دسته، از نوع قراردادی یا قهری، جای می‌گیرد. نخستین بار در رأی 20 مه 1936، رویه قضایی فرانسه تعهد قراردادی پزشک را پذیرفت. این رأی از لحاظ نظری، تحولی عظیم در دکترین حقوق فرانسه ایجاد کرد، اما از حیث عملی تأثیر چندان مهمی نداشت.

ولی به نظر می‌رسد در خصوص این‌که ضمان و تعهد پزشک از نوع قراردادی است یا قهری، باید قائل به تفکیک شد، زیرا هرگاه بیمار پزشک خود را انتخاب کند ماهیت قراردادی به وجود می‌آید هرچند که وجود قرارداد کتبی لازم نیست و همین رجوع بیمار به پزشک و قبول پزشک برای معالجه بر وجود قرارداد دلالت می‌کند، اما اگر پزشک بدون دعوت از جانب بیمار و رضایت وی دست به معالجه‌اش بزند و یا وضعیت بیمار اجازه چنین انتخابی را به او ندهد مثلاً اگر بیمار بیهوش بوده و قدرت تصمیم‌گیری نداشته باشد و در حالت اضطرار پزشک به حکم وظیفه قانونی و انسانی خود به معالجه بیمار بپردازد، ضمان وی ماهیت قهری به خود می‌گیرد.

فهرست مطالب

پیشگفتار
فصل اول
تعاریف مفاهیم
مبحث اول: مفهوم مسئولیت
مبحث دوم: مفهوم مسئولیت مدنی
گفتار اول: مسئولیت مدنی و اخلاقی
گفتار دوم: مسئولیت مدنی و کیفری
گفتار سوم: مسئولیت قهری و قراردادی
مبحث سوم: تاریخچه مسؤولیت مدنی پزشکی
گفتار اول: تمدن‌های ابتدایی
گفتار دوم: بابل، یونان و روم باستان
گفتار سوم: ایران باستان
مبحث چهارم: مفهوم رضایت
مبحث پنجم: تبیین رضایت برائت
مبحث ششم: برائت
مبحث هفتم: آثار برائت
مبحث هشتم: مفهوم ولیّ
فصل دوم
عناصر رضایت آگاهانه
مبحث اول: رضایت آگاهانه
مبحث دوم: رضایت بیمار در حقوق ایران
مبحث سوم: مسئولیت پزشک
مبحث چهارم: نقش رضایت بیمار در سقوط مسئولیت مدنی پزشک
گفتار اول: عدم قصور و تقصیر در علم و عمل
الف) قصور
گفتار دوم: تحصیل برائت
گفتار سوم: رضایت بیمار
گفتار چهارم: اطلاع پرستار یا بیمار از اشتباه بودن دستور درمانی
گفتار پنجم: احسان در موارد ضروری
فصل سوم
استثنائات کسب رضایت آگاهانه
مبحث اول: مصادیق رضایت و شروط آن
مبحث دوم: رضایت در قانون مجازات اسلامی مصوب 1392
مبحث سوم: ضمانت اجرای عدم اخذ رضایت از بیمار
مبحث چهارم: ضمانت اجرای عدم اخذ برائت نامه
فصل چهارم
معیار تشخیص آگاهانه بون رضایت
مبحث اول: اعلام رضایت دهنده
مبحث دوم: معیار رضایت آگاهانه
مبحث سوم: قلمرو تعهد پزشک به اطلاع رسانی
مبحث چهارم: موضوع تعهد
مبحث پنجم: زمان اخذ رضایت نامه و برائت نامه
گفتار اول: شرایط رضایت‌نامه معتبر
گفتار دوم: شرط رضایت آگاهانه
مبحث ششم: انواع رضایت‌نامه در هنگام پذیرش بیمار
انواع رضایت:
الف: تلویحی (ضمنی)
ب: رضایت بیانی یا صریح
ج: رضایت در موارد اورژانسی
مبحث هفتم: اهلیت و شخصیت رضایت‌دهنده
مبحث هشتم: رضایت کودکان و زن وشوهر
مبحث نهم: رضایت عقب افتادگان و بیماران ذهنی
مبحث دهم: اخذ برائت
مبحث یازدهم: بار اثبات در صورت اختلاف در اخذ رضایت و برائت
نتیجه گیری و پیشنهادها
نتیجه‌گیری
پیشنهادها
ضمائم
منابع و مآخذ