خلیج فارس به دلیل موقعیت خاص خود به عنوان بزرگ‌ترین و مهم‌ترین مرکز ارتباطی میان سه قاره به شمار می‌رود. وجود منابع غنی و ارتباط این خلیج با مناطق آبی بزرگ جهان، سبب شده تا این منطقه یکی از مناطق مهم راهبردی دنیا قلمداد شود. این آبراه همچنین در عرصه داخلی، منطقه‌ای و اهمیت وافری برای ایران دارد و تصمیمات استراتژیک سیاست خارجی همواره با در نظر گرفتن اهمیت این منطقه اتخاذ و تدوین می‌شود.

خلیج فارس به عنوان یکی از مرزهای آبی ایران در طول تمام سده ها از مناطق استراتژیک به شمار می‌رود. جایگاه این منطقه را در تحولات مختلف تاریخ ایران می توان به روشنی مشاهده کرد؛ به گونه ای که در دوره های گوناگون، ساختار سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ایران متاثر از ویژگی های ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک آن بوده است. از طرف دیگر خلیج فارس به عنوان یک منطقه ژئوپلیتیک واقع در یکی از مهمترین مسیرهای دریایی نه تنها در آسیا بلکه در سراسر دنیا از تاثیرگذاری و ویژگی های خاصی برخوردار است. بنابراین این موقعیت ممتاز سبب شده تا از هنگامه آغاز رقابت های استعماری و توسعه طلبانه، این منطقه مورد توجه دولت های سلطه گر قرار گیرد و در سال های گذشته به دلیل اهمیت زیاد انرژی حاصل از تولید نفت، قدرت های صنعتی بیش از پیش متوجه آن شده اند.

ضرورت این موضوع سبب شد تا شورای عالی انقلاب فرهنگی با توجه به هدف قرار دادن هویت فرهنگی و تاریخی ملت ایران از طرف برخی قدرت ها به پیشنهاد شورای فرهنگ عمومی ۱۰ اردیبهشت سالروز اخراج پرتغالی ها از تنگه‌ هرمز را به عنوان «روز ملی خلیج فارس» نام گذاری کند.

اهمیت استراتژیک خلیج فارس

خلیج فارس از جنبه های گوناگون دارای ویژگی های متمایزی در مقایسه با دیگر مناطق آبی و خشکی های جهان است که به آن جایگاه و برجستگی های فوق العاده ای بخشیده است. خلیج فارس نقش خود را به عنوان شاهراه بازرگانی از روزگاران باستان آغاز کرد. از هنگام گسترش رقابت های سیاسی استراتژیک قدرت های اروپایی، منطقه خلیج فارس به عنوان یک شاهراه بازرگانی مهم و حلقه ای پر اهمیت در زنجیره استراتژی آنان مورد توجه قرار گرفت. امروزه جایی در جهان وجود ندارد که تمامی توجهات را به یک نقطه و با علایقی یکدست متوجه کند و در حال حاضر برای سلامت اقتصادی و ثبات جهان، جایی به اهمیت خلیج فارس وجود ندارد. خلیج فارس با منابع طبیعی و معدنی فراوان خود دیگر نه تنها بخاطر ایفای نقش ارتباط دهندگی یک بزرگراه تجاری میان شرق و غرب جهان، بلکه به عنوان یکی از ۲ سر انتهایی در مبادلات اقتصادی جهان به شمار می آید.

ارزش فزاینده آن نیز باعث بروز برخی اختلافات و منازعات اقتصادی و به خصوص سیاسی شده است. منطقه ای نفت خیز که از مهمترین مناطق تامین نفت جهان محسوب می شود. خلیج فارس بیشترین خط ساحلی را با ایران دارد، یعنی از دهانه فاو گرفته تا تنگه هرمز جزو مناطق ساحلی ایران محسوب می شود. همانطور که مورخان در کتاب های تاریخی نوشته اند، وسعت خلیج فارس به موصل و کرکوک می رسیده یعنی در آن زمان هنوز عراق شکل نگرفته و اصلا سرزمین خشکی به نام عراق وجود نداشت به گونه ای که در کتاب های تاریخی آمده است تا پیش از حمله اسکندر به ایران کشتی های تجاری و... در شوش لنگر می انداختند. در خصوص نام خلیج فارس همچنان که اسناد تاریخی نشان می دهد و در منابع تاریخی هم موجود است، این منطقه از همان ابتدا و از گذشته با عنوان خلیج فارس مطرح بوده است. در حالی که امروزه برخی از کشورهای غربی و منطقه‌ای که حتی برخی از آنها سابقه تاسیس شان به ۶۰ سال هم نمی رسد، تلاش گسترده ای به کار می برند تا یک نام جعلی را که همان خلیج عربی و فاقد استنادات تاریخی و استدلال های منطقی است، برای خلیج فارس در محافل و مجالس بین المللی به کار گیرند و تثبیت کنند.

سازمان ملل و دیگر رژیم های بین المللی و قراردادهای بین المللی از جمله حقوق دریاها نیز اعلام کرده که غیر از عنوان خلیج فارس نام دیگری را نمی شناسد. مهمترین موردی که باعث اهمیت فوق العاده خلیج فارس شده و حتی سبب دست اندازی و طمع ورزی قدرت های بزرگ نسبت به آن شده، وجود ذخایر طبیعی به خصوص نفت است به گونه ای که نام خلیج فارس مساوی با نفت شده است.

دنیا در حال حاضر برای تامین ۶۵ درصد نیازهای نفتی خود به خلیج فارس متکی است و این منطقه غیر از نفت، قریب ۳۰ درصد ذخائر گاز جهان را نیز در خود جای داده و مهم ترین موردی که باعث اهمیت فوق العاده خلیج فارس و حتی سبب دست اندازی و طمع ورزی قدرت های بزرگ به آن شده، وجود این ذخائر طبیعی است. افزون بر این، خلیج فارس همچنین یکی از مناطق مهم راهبردی دنیا محسوب می شود و یکی از دلایل اهمیت راهبردی آن وجود تنگه هرمز است. تنگه هرمز گذرگاهی هلالی شکل که خلیج فارس را به دریای عمان متصل می کند و در میان یازده تنگه دنیا، مهم ترین آنها محسوب می شود که برای قدرت های بزرگ، جایگاه اقتصادی و راهبردی زیادی دارد.

از دیگر موارد اهمیت خلیج فارس، بعد نظامی و راهبردی است. از نظر نظامی وجود پایگاه های متعدد دریایی، هوایی و زمینی در منطقه خلیج فارس که بیشتر متعلق به کشورهای آمریکا و انگلیس هستند و همچنین حضور ناوهای جنگی کشورهای غربی بخصوص آمریکا در آب‌های خلیج فارس اهمیت نظامی و راهبردی این منطقه را نمایان می سازد. جنگ نفت کش ها که در جریان جنگ ایران و عراق رخ داد، یکی از عوامل حضور نظامی کشورهای غربی بویژه آمریکا در خلیج فارس شد.

اهمیت خلیج فارس برای ایران

ویژگی دیگر خلیج فارس که به این منطقه اهمیت می بخشد، سهولت حمل و نقل در آن است. از لحاظ حمل و نقل کالاهای تجاری نیز این آبراه دارای تاثیرگذاری بسیاری برای قدرت های بزرگ است اما اهمیت خلیج فارس برای ایران چیست؟ ایران بزرگترین و مهمترین کشوری به شمار می رود که همواره نقش مهمی را در معاملات و مناسبات منطقه ای و فرامنطقه ای به خصوص در منطقه خلیج فارس بر عهده داشته و اکنون نیز دارای جایگاه ویژه ای در منطقه خاورمیانه به خصوص در حوزه خلیج فارس است. بنابراین خلیج فارس در عرصه های داخلی، منطقه ای و بین المللی اهمیت وافری برای ایران دارد و تصمیمات استراتژیک سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران همواره با در نظر گرفتن جایگاه این منطقه اتخاذ و تدوین می شود.

تمام نفت ایران از خلیج فارس و تنگه هرمز صادر می شود. بنابراین مهمترین دلیل اهمیت خلیج فارس به خاطر صادرات نفت از این منطقه به شمار می رود. دلیل بعدی تجارت ۸۰ درصدی است که از این نقطه صورت می گیرد. علت سوم این که در ۲ تا سه دهه گذشته، ایران سرمایه گذاری های زیادی در جزایر و بنادر خلیج فارس انجام داده است. وجود حوزه های نفتی و گازی ایران در این منطقه از دیگر دلایل اهمیت آن محسوب می شود. همچنین بُعد نظامی و امنیتی خلیج فارس نیز از جایگاه ویژه ای در مناسبات خارجی ایران برخوردار است. خلیج فارس از جمله مناطقی به شمار می رود که نقش بسزایی در اتخاذ تصمیمات و مقابله با تهدیدات نظامی دارد. بنابراین خلیج فارس در ابعاد گوناگون همواره اولویت نخست را در اتخاذ تصمیمات و اجرای سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران داشته و دارد و در سطح بین المللی نیز از جمله مناطقی است که به علت موقعیت ویژه جغرافیایی و دارا بودن منابع فراوان نفتی و دریایی و برجستگی های استراتژیکی و ژئوپولیتیکی اهمیت خاصی داشته است. منابع نفتی فراوان منطقه،‌ سهولت استخراج، هزینه تولید پایین،‌ مازاد ظرفیت تولید، کیفیت بالای نفت خام منطقه، سهولت حمل و نقل، توان تولید زیاد چاه های نفت و امکان کشف ذخایر جدید نفتی وسیع در این منطقه در مقایسه با دیگر مناطق جهان از جمله مزیت های خلیج فارس در برابر دیگر نقاط جهان محسوب می شود.

نقش خلیج فارس در امنیت انرژی جهان

افزایش مصرف انرژی در جهان، همزمان با افول ذخایر نفتی دیگر نقاط جهان روز به روز بر جایگاه خلیج فارس به عنوان اصلی ترین مرکز تأمین انرژی می افزاید. منطقه خلیج فارس با وجود حضور چشمگیر در بازارهای جهانی انرژی که ناشی از در اختیار داشتن ۶۲ درصد از منابع نفت و ۴۰ درصد از منابع گاز جهان است، هنوز به موقعیت متناسب با توان بالقوه خود دست نیافته و با وجود تلاش موجود برای کاهش وابستگی صنعت و اقتصاد جهانی به نفت، آمارها از افزایش تقاضای جهانی برای این حامل انرژی حکایت دارد. در این میان، ایران با قرار گرفتن در میان ۲ حوزه سرشار از انرژی یعنی هارتلند خلیج فارس و دریای خزر به عنوان پلی میان این ۲ منطقه از جایگاه ویژه ای در مناسبات استراتژیک و ژئوپولیتیک انرژی، بویژه در منطقه خلیج فارس برخوردار است. موقعیت ممتاز استراتژیک تنگه هرمز، دهانه خلیج فارس و ذخیره گاه منابع بزرگ انرژی نفت و گاز از مهمترین جنبه های اهمیت خلیج فارس به شمار می رود. برای دهه‌های متمادی کشورهای خلیج فارس به خاطر منابع عظیم نفت و گاز جزو مهمترین تأمین کنندگان انرژی در دنیا لحاظ شده‌اند. از اینرو، وجود ذخایر سرشار انرژی در منطقه خلیج فارس، امنیت جهانی بویژه در بُعد اقتصادی را به امنیت این منطقه پیوند زده است. طبق آخرین برآوردها، حوزه خلیج فارس در حدود ۷۳۰ میلیارد بشکه ذخیره اثبات شده نفت و بیش از ۷۰ تریلیون مترمکعب ذخیره گازطبیعی را در خود جای داده و چنین ذخایری این منطقه را به بزرگترین مخزن انرژی در جهان تبدیل کرده است. در حال حاضر نفتی که در ۶ کشور ایران، عربستان سعودی، عراق، کویت، امارات و قطر تولید می شود، بیش از۲۰میلیون بشکه در روز است. در حالیکه کل نفت خامی که در جهان تولید می شود، حدود ۸۲ میلیون بشکه در روز است. بنابراین، نفت خلیج فارس حدود ۲۵ درصد از نفت جهان را تأمین می کند. افزایش اهمیت جایگاه منطقه خلیج فارس در استراتژی های جدید انرژی، ناشی از ۲ موضوع افزایش مصرف و تقاضا برای نفت خام و کاهش ذخایر نفت حوزه هایی چون دریای شمال، آمریکای مرکزی و حوزه دریای کارائیب است. برپایه پیش بینی ها، حداقل در ۲۵ سال آینده نگاه های جهانی به منطقه خلیج فارس دوخته خواهد شد. هر چند اکنون کشورهای صنعتی می کوشند تا با یافتن جایگزین های دیگری چون نفت روسیه و حوزه خزر از وابستگی خود به منابع خلیج فارس بکاهند اما در همان حال توجه دارند که دوام منابع انرژی در روسیه، خزر و دیگر نواحی جهان در مقایسه با منابع انرژی خلیج فارس پایدار نخواهد بود.

منابع:

۱.همایون الاهی، پیشین، ص ۱۱۷.

۲. جودت بهجت، پیشین، ص ۶۲.

۳. امیر باقر مدنی، اوپک اثرات تخریبی تطبیق قیمت نفت، ص ۲۲۲.

۴. بهادر زارعی، پیشین، ص ۲.

۵. عزت الله عزتی، جغرافیای سیاسی جهان اسلام، ص ۳۱.