سیدعلی نصر سیاست‌مدار، نمایش‌نامه‌نویس، نویسنده و مترجم بود. او فرزند نصرالاطباء کاشانی بود که در ۱۲۷۴ خورشیدی در تهران دیده به جهان گشود. او تحصیلات خود را در مدارس شرف، علمیه و آلیانس فرانسه به پایان رساند و بعدها به عنوان آموزگار زبان فرانسه و هم‌چنین ریاضی در همان مدرسه به کار مشغول شد. علی نصر پست‌های دولتی بسیاری نیز به دست آورد.

نصر در ۱۳۱۵ خورشیدی به حکمرانی مازندران رسید و حدود سه سال در مازندران استان‌دار بود. در ۱۳۱۸ خورشیدی به معاونت علی منصور، وزیر پیشه و هنر برگزیده و زمانی که منصور نخست‌وزیر شد، نصر کفالت وزارت پیشه و هنر را بر عهده‌ گرفت.

پس از شهریور ۱۳۲۰ خورشیدی، مدتی او را عنوان معاونت وزارت کشور برگزیدند. وی در ۱۳۲۵ خورشیدی در یکی از کابینه‌های احمد قوام وزیر پست و تلگراف شد و هم‌چنین سفیر کبیر ایران در چین و هند و نیز نماینده‌ ایران در سازمان ملل بود.

 نصر برای آموختن تئاتر به اروپا رفت و پس از بازگشت از این سفر، کمدی ایران را به سبک تئاتر اروپایی تاسیس کرد. او برای بسط تئاتر در ایران هنرستان ِهنرپیشگی را نیز بنیان نهاد و این تلاش‌های مجدانه‌ نصر سبب شد که به درستی وی را پدر تئاتر ایران لقب دهند. سید علی نصر در ۲۶ بهمن‌ ۱۳۴۰ خورشیدی در تهران درگذشت و در امامزاده عبدالله به خاک سپرده شد.

تالیفات، ترجمه ها و نمایشنامه های سید علی نصر

سیدعلی نصر در زمینه‌ تئاتر تالیفات بسیاری را به رشته تحریر درآورد. شمار زیادی نمایش‌نامه به وسیله او نوشته شده که نمایش‌نامه‌ سیروس و اشتباه لُپّی، زن بی‌وفا، تا این‌جوریم همین‌جوره، قمارخانه، طلب‌کار و بده‌کار، سیه‌روزان، یتیم، عجب پوکری، گلناز و نوروز، کوچولو موچولو و ... از نمایش‌نامه‌های او به شمار می رود.

از ترجمه‌های او می‌توان به تاریخ یونان، انقلاب فرانسه، عوام‌فریب سالوس و سه عروسی در یک شبو ... اشاره کرد. نمایش‌نامه‌های علی نصر موضوعات و مضامین اجتماعی داشت. سید علی نصر در ۱۲۹۶ خورشیدی شرکت کمدی ایران را تشکیل داد. پس از این در ۱۳۱۸ و ۱۳۱۹ خورشیدی با تلاش وی، تئاتر نصر در بخشی از ساختمان ِ گراند هتل در خیابان لاله‌زار ِ تهران ساخته می‌شود. بعدها تاسیس سالن‌هایی چون تئاتر پارس، تئاتر ایران، مادم بری، تماشاخانه‌ هنر و تئاتر دهقان در روندی که سید علی نصر آن را آغاز کرده بود، ادامه یافت.

از دیگر آثار نصر همچنین می‌توان علم‌الاشیاء در ۶ جلد و هنرآموز دوشیزگان در ۶ جلد، حفظ‌الصحه، فیزیک گاز، تاریخ ایران و دنیا، تاریخ عمومی و تاریخ مختصر ایران را نام برد.

تئاتر نصر؛ یادگار ماندگار سید علی نصر

تئاتر نصر یکی از نخستین سالن‌های تئاتر ایران و مربوط به اواخر دوره قاجار محسوب می شود که در تهران، خیابان لاله زار، روبروی کوچه بوشهری واقع شده‌است. این اثر در هفتم مهر ۱۳۸۱ خورشیدی با شماره ثبت ۶۵۲۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. سیدعلی نصر ریاست این تماشاخانه را به عهده داشت اما پس از آن که مسوولیت سفیر ایران در چین به او پیشنهاد شد به دلیل فعالیت‌های سیاسی تصمیم گرفت تا مدیریت تماشاخانه را به احمد دهقان بسپارد و او مدیر داخلی تئاتر شد. در این زمان بر روی تماشاخانه نصر، نام تئاتر تهران را نهادند. در واقع از حدود یک سال بعد، احمد دهقان مدیریت این تماشاخانه را به عهده گرفت.

تماشاخانه دایمی تهران تا ۱۳۲۹ خورشیدی پا برجا بود. در ۱۳۳۷ خورشیدی و پس از آن چندین بار دچار آتش سوزی شد اما پس از تعمیر در ۱۳۴۱ خورشیدی به پاس خدمات ارزنده سید علی نصر که در بهمن ۱۳۴۰ خورشیدی به دیار حق شتافته بود با عنوان تئاتر نصر بازگشایی اما به تدریج تالار دچار رکود شد.

 نمایی از تئاتر نصر

بارها خبر تخریب کامل تئاتر نصر در رسانه‌ها به گوش رسید که موجب نگرانی بسیار اهل تئاتر و دوست‌داران هنر تئاتر شد. احمد مسجد جامعی وزیر وقت فرهنگ و ارشاد اسلامی از ویرانی تئاتر نصر ابراز نگرانی کرده و در زمان مسوولیتش در شورای شهر خواهان ساماندهی تئاتر نصر شده بود که کماکان هنوز وضعیت مناسبی ندارد. مسجد جامعی در این باره چنین می‌گوید: این بنا - تئاتر نصر- که مالکیت آن در اختیار کمیته امام خمینی است پس از مدتی در اختیار مرکز هنرهای نمایشی قرار گرفت تا دست‌اندرکاران بتوانند با سامان‌دهی فضا به انجام کارهای نمایشی در این مرکز تئاتر اقدام کنند. مدتی بعد جهاد دانشگاهی نیز خود را شریک بازسازی این مکان و انجام اقدامات هنری کرد اما متاسفانه به دلایل نامعلوم و پس از مدتی این پروژه متوقف شد و وضعیت ساختمان تئاتر نصر به حالت کنونی درآمده است. نخست باید همه موارد در این محدوده جمع و جور شود و یک شکل حقوقی بگیرد تا بتوان کار شروع ایجاد موزه تئاتر را در این ساختمان کلید زد. حتی می‌توان ساختمان تئاتر پارس را برای ایجاد موزه تئاتر به ساختمان تئاتر نصر متصل کرد.

مرتضی احمدی در یک جمله تئاتر نصر را این‌گونه تعریف می‌کند: تئاتر نصر مادر تئاتر ایران است. همه‌ ما کارمان را ابتدا از این تئاتر آغاز کردیم. تاریخ تئاتر این مملکت در آنجا دفن شده.

مرتضی احمدی خاطره‌ای از تئاتر نصر دارد که این گونه نقل می‌کند: حدود ۱۰ سال پیش بود که می‌خواستند تئاتر نصر را دوباره بازگشایی کنند. از همه‌ بازیگران آن نسل دعوت کرده بودند. از من هم دعوت کردند. ظاهر تئاتر نصر را درست کرده بودند. نقاشی شده بود و پرده‌ها هم نونوار شده بود. در میان جمع ما تعدادی جوان هم دعوت شده بودند. از تلویزیون هم برای فیلمبرداری آمده بودند. من نشسته بودم که دیدم خانم ایران دفتری از در وارد شد. به استقبال او رفتم. پرسیدم الآن چه احساسی داری؟ گفت: دارم جوانی‌ام را لای آجرهای اینجا می‌بینم. زمانی که خواست به روی صحنه برود، تعدادی کمک کردند و او را با صندلی‌اش روی سن بردند، من نتوانستم جلوی بغضم را بگیرم و زدم زیر گریه. همه‌ جمعیت شروع کردند به گریه کردن. این خاطره برای من، هم بسیار تلخ و منقلب کننده است و هم به یاد ماندنی. همه با دیدن خانم دفتری گریه می‌کردیم و یاد آن زمانی افتادیم که خانم دفتری چه بازیگر توانمندی بود. خانم ایران دفتری یک کتاب تئاتر این جامعه بود.

سید علی نصر از منظر دیگران

وحید ایوبی نویسنده و پژوهشگر ادبی، زندگی و گزیده‌ آثار علی نصر را تالیف کرده که در ۱۳۸۵ خورشیدی به وسیله کتاب‌سرای نیک منتشر شده در این کتاب هفت نمایش‌نامه، سه سخنرانی و مجموعه مقالات نصر انتشار یافته است. وحید ایوبی در این کتاب درباره سید علی نصر چنین می‌آورد: تاثیر سید علی نصر بر هنرمندان ایران از ۱۲۹۵ خورشیدی تا حداقل ۲ دهه بعد، به‌سزا و ارزنده است. بیش‌تر در مایه‌های کمدی می‌نوشت و از مولیر پیروی می‌کرد. به طور کلی می‌توان سبک کاری او را در رده کارهای ناتورالیست- رئالیست به حساب آورد.

داریوش اسدزاده در نخستین کتاب تالیفی خود با عنوان سیری در تاریخ تئاتر ایران؛ قبل از اسلام تا سال ۱۳۵۷ شمسی درباره تاثیر سیدعلی نصر بر تئاتر نوین ایران نیز به تفصیل بحث کرده است. نکته مهمی که اسدزاده درباره فعالیت‌های سیاسی نصر بیان می‌کند، این است که وی از امکانات و فرصتی که سیاست در اختیارش می‌گذاشت در راستای اعتلای تئاتر استفاده می‌کرد. به باور اسدزاده نصر با دعوت از چهره‌های سیاسی و افراد رده‌بالای اداری و دولتی برای دیدن تئاتر در تماشاخانه تهران، وجهه خاصی به تئاتر و هنرمندان تئاتر بخشید و باعث تغییر دید عامه مردم شد که تا پیش از آن به این هنرمندان، مطرب می‌گفتند.

 کتاب داریوش اسدزاده از مهم‌ترین منابع نوشتاری در خصوص تاریخ نمایش و تئاتر در ایران محسوب می‌شود که بخشی از آن به اقدامات سید علی نصر اختصاص یافته‌است.