مقدمه:
ماه مبارک رمضان بهترین فرصت برای خودسازی و حرکت به سوی کمال و پرکشیدن به سوی معنویت است. به فرموده پیامبر اعظم(ص): این ماه، ماه خدا، ماه برکت، رحمت، آمرزش و ماه مهمانی خدا است که مؤمنان از اهل کرامت خدا شده اند. نفس ها، ثواب تسبیح و ذکر خدا و خواب ثواب عبادت دارد.

اعمال در آن پذیرفته و دعاها مستجاب است.[1] به تعبیر رهبر معظم انقلاب: «ماه رمضان در هر سال، قطعه ای از بهشت است که خدا در جهنّم سوزان دنیای مادّی ما آن را وارد می کند و به ما فرصت می دهد که خودمان را بر سر این سفرۀ الهی در این ماه، وارد بهشت کنیم. بعضی همان سی روز را وارد بهشت می شوند. بعضی به برکت آن سی روز، همۀ سال را و بعضی همۀ عمر را. بعضی هم از کنار آن، غافل عبور می کنند که مایه تأسّف و خسران است.[2]

محصول ماه رمضان، تقوا و تقوا وسیله یی برای منازل عالی تر است. علم و هدایت و رحمت الهی، بر اثر تقوا از سوی خداوند به انسان عطا می شود. از همه بالاتر، فلاح و رستگاری بر اثر تقوا به دست می آید. پس همگی باید کوشش کنیم این محصول و آذوقه بسیار ارزشمندی را حفظ کنیم. با توجه به این مهم در ادامه بر آنیم به راهکارهایی از مهمترین راه های حفظ آثار معنوی روزه اشاره کنیم.

1) ایجاد اثر
ابتدا باید روزه دار واقعی باشیم تا آثار روزه ایجاد شود. روزه دارای درجاتی است و به تناسب همان درجات آثار آن نیز برای روزه دار خواهد آمد؛ پس در مرحله نخست باید بکوشیم روزۀ ما کامل و واقعی باشد؛ آن گاه به دنبال حفظ آثار آن باشیم.

امام صادق(ع) در روایتی مهمترین آداب روزۀ واقعی را این گونه بر شمرده اند: «بی گمان روزه، تنها دست کشیدن از طعام و آشامیدنی نیست و برای آن شرطی است که تنها با رعایت آن، روزه محقّق می شود و آن نگاهبانی معنوی و درونی است.»

امام (ع) در ادامه با یادآوری روزه سکوت حضرت مریم، فرمودند: هنگامی که روزه می گیرید:

1) زبان خود را از دروغ نگهدارید.

2) دیدگانتان را فرو پوشید.

3) با یکدیگر نزاع نکنید.

4) بر هم حسد نورزید.

5) غیبت یکدیگر را نکنید.

6) با همدیگر مراء (جر و بحثهای پرخاشگرانه و بی منطق) نکنید.

7) دروغ نگویید.

8) با همسرانتان نیامیزید.

9) از اختلاف بپرهیزید.

10) بر یکدیگرخشم نگیرید.

11) به یکدیگر صفات زشت ندهید.

12) دشنام و ناسزا نگویید.

13) بر دیگران افترا نبندید.

14) القاب زشت بر یکدیگر نگذارید.

15) با هم مجادله نکنید.

16) بر یکدیگر ستم نورزید.

17) بی خردی نکنید.

18) یکدیگر را نیازارید

19) از یاد خدا و نماز غفلت نکنید.

20) با سکوت، بردباری، صبر و راستگویی همراه شوید.

21) از بدان و اشرار، سخن باطل، دروغ بپرهیزید و...[3]

علاوه بر روایت یاد شده در روایات فراوان دیگری تأکید شده که پرهیز از خوردن و آشامیدن، به تنهایی نمی تواند ما را به همه آثار روزه رهنمون شود. پس اولین شرط برای حفظ آثار روزه، ایجاد اثر در ماه مبارک رمضان است.

2) آمادگی برای روزه
شرط دیگر برای حفظ آثار معنوی روزه این است که شخص با آمادگی وارد ماه مبارک رمضان شود و به فرموده آیت الله خامنه ای: «باید مراقبت کنیم. باید در طول یازده ماهِ قبل از ماه رمضان، خود را آماده کنیم. اگر با آمادگی لازم، وارد ماه رمضان شویم، از ضیافت الهی بهرۀ بیشتری خواهیم برد و برای سال آینده، یک درجه و یک سطح و یک کلاس بالاتر خواهیم رفت. آن وقت، هم در نفس و قلب خود و هم در محیط زندگی اجتماعی، آنچه شما را خشنود و راضی می کند، مشاهده خواهید کرد. اساس برنامۀ تربیتی و همۀ برنامه های زندگی در اسلام، همین موارد است.[4]

3) تقویت ایمان
هر چه ایمان فرد قویتر باشد، تقوایش افزایش یافته و بهتر می تواند در برابر گناهان و لغزش ها استقامت کند، در برابر، ضعف ایمان افراد را به گناه سوق می دهد که نتیجه آن نابودی و حبط آثار اعمال نیک است. خداوند در قرآن کریم می فرماید: «و مَن یکفُر بِالإیمانِ فَقَد حَبِطَ عمَلُهُ وَ هوَ فی الآخِرَةِ مِنَ الخاسِرینَ»[5]؛ و هر کس در ایمان خود کفر ورزد، قطعاً عملش تباه شده، و در آخرت از زیانکاران است.

علامه طباطبایی کفر به ایمان را نداشتن التزام عملی به صورت مداوم معنا کرده و گفته است: اگر انسان یکی دوبار برخلاف مقتضای ایمان عمل کند، فاسق می شود، ولی اگر به صورت مستمر چنین کند، کفر به ایمان صادق خواهد بود و اعمال نیک او تباه خواهد شد.[6] این معنا با روایاتی که آیه را تفسیر کرده اند نیز تأیید می شود. امام صادق (ع) فرمود:... کسی کفر به ایمان دارد که به آن چه خداوند امر نموده، عمل نمی کند و به آن رضایت نمی دهد.[7]

محمدبن مسلم از امام باقر یا امام صادق(علیهما السلام) نقل می کند که کفر به ایمان عبارت است از عمل نکردن به دستورهای خدا به طوری که به کلی رها شود. بعد فرمود: و از آن جمله است کسی که نماز را عمداً رها کند؛ بدون آن که خواب بماند یا کار دیگری او را از نماز باز دارد.[8] همانگونه که تضعیف ایمان باعث از بین بردن آثار اعمال نیک می شود؛ تقویت ایمان باعث پایداری اعمال نیک و سعادت آدمی خواهد شد.

4) اجتناب از گناه
علت غایی روزه دستیابی به «تقوا» و دوری از گناه است؛ خداوند می فرماید: «یا أَیها الَّذین آمنُوا کتبَ علَیکمُ الصِّیامُ کما کتبَ علَی الَّذینَ مِن قَبلِکم لَعَلَّکم تَتَّقُونَ؛[9] ای کسانی که ایمان آورده اید، بر شما روزه نوشته شد چنانکه بر آنان که پیش از شما بودند نوشته شد، باشد که پرهیزگار شوید.»

روزه ابعاد گوناگونی دارد، و آثار فراوانی از نظر مادی و معنوی در وجود انسان می گذارد، که از همه مهمتر، بعد اخلاقی و فلسفه تربیتی آن یعنی تقوای الهی است.[10]

تقوا در لغت از ماده «وقایه» و به معنی خودنگه داری و خویشتن داری[11] و در اصطلاح دینی، به معنای حفظ خویشتن از مطلق محظورات است؛ تقوا درجاتی دارد که پایین ترین درجه تقوا، خویشتن داری در برابر حرام های الهی است ولی در درجات بالاتر تقوا، علاوه بر ترک مکروهات، ترک بعضی از مباحات نیز در تحقق تقوا لازم می شود.[12] چنان که پیامبر اکرم(ص) وجه نامگذاری پرهیزگار به متّقی را انجام ندادن برخی از مباحات به انگیزۀ پرهیز از حرام ها دانسته است.[13]

از منظر قرآن کریم، گرامی ترین مؤمنان نزد خدا، با تقواترین آنها هستند: إِنَّ أَکرَمَکُم عِندَ اللَّه أَتقاکُم؛[14] «با کرامت ترین شما، همانا با تقواترین شما است.»

رسول خدا (ص) در خطبه شعبانیه، اولویت اصلی اعمال ماه مبارک رمضان و بهترین عمل در این ماه را «ترک گناه» معرفی می کنند. حضرت در این خطبه به فضیلت ها و عبادات در این ماه و انجام مستحبات آن اشاره می کنند؛ اما در نهایت در پاسخ به پرسش حضرت علی(ع) که: یا رسول الله! بهترین عمل در این ماه چیست؟ فرمودند: «أَفضَلُ الأَعمَالِ فِی هَذَا الشَّهرِ الوَرَع عن مَحَارِمِ اللَّه؛[15] برترین اعمال در این ماه، ترک محرمات الهی است.»

بر این اساس یکی از مهمترین اقدامات برای حفظ آثار روزه، ترک گناه است. هر گناه به منزله نقطه سیاهی است که بر دل انسان می نشیند و اگر این نقاط زیاد شود، دل تاریک شده و دیگر امیدی به اصلاح آن نمی رود. چنانکه امام صادق(ع) فرمود: «إِذَا أَذنَبَ الرَّجُلُ خَرَجَ فِی قَلْبِهِ نُکتَةٌ سَودَاءُ فَإِن تَابَ انمَحَت وَ إِن زَادَ زَادَت حَتَّی تغلِبَ علَی قَلبِهِ فلَا یفلِحُ بَعْدَهَا أَبَدا» هرگاه مرد مرتکب گناهی شود در قلب او نقطه سیاهی ظاهر می شود پس اگر توبه نمود آن سیاهی محو می شود ولی اگر بر گناهش افزود بر آن سیاهی نیز افزوده می شود تا جایی که سیاهی بر قلبش چیره می گردد پس بعد از آن هرگز به رستگاری نمی رسد.[16]

5) مشارطه، مراقبه و محاسبه
عالمان اخلاق برای حرکت صعودی در مسیر صلاح و ایمنی از انحراف و سقوط تدریجی در وادی گمراهی، روندی سه مرحله ای فوق را توصیه کرده اند.[17]

برای حفظ آثار روزه نیز این برنامه جامع خودسازی، کاربرد دارد. آیت الله خامنه ای ضمن تأکید برخودسازی می فرماید: «بزرگترین درس ماه رمضان، خودسازی است. اوّلین و مهمترین قدمِ خودسازی هم این است که انسان به خود و به اخلاق و رفتار خود با نظر انتقادی نگاه کند؛ عیوب خود را با روشنی و دقّت ببیند و سعی در برطرف کردن آنها داشته باشد. این از عهدۀ خود ما برمی آید و این تکلیفی بر دوش ماست.»[18]

امام امت برنامه خودسازی سه گانه «مشارطه، مراقبه و محاسبه» را اینگونه تشریح می کند: «مشارطه آن است که در اوّل روز مثلاً با خود شرط کند که امروز بر خلاف فرموده خداوند تبارک و تعالی رفتار نکند. و این مطلب را تصمیم بگیرد. و معلوم است یک روز خلاف نکردن امری است خیلی سهل، انسان می تواند به آسانی از عهده برآید. تو عازم شو و شرط کن و تجربه نما ببین چقدر سهل است.

پس از این مشارطه، باید وارد «مراقبه» شوی. و آن چنان است که در تمام مدت شرط. متوجه عمل به آن باشی، و خود را ملزم بدانی به عمل کردن به آن، و اگر خدای نخواسته در دلت افتاد که امری را مرتکب شوی که خلاف فرموده خداست، بدان که این از شیطان و جنود اوست که می خواهند تو را از شرطی که کردی باز دارند. به آنها لعنت کن و از شر آنها به خداوند پناه ببر، و آن خیال باطل را از دل بیرون نما... و به همین حال باشی تا شب که موقع «محاسبه» است. و آن عبارت است از اینکه حساب نفس را بکشی در این شرطی که با خدای خود کردی که آیا به جا آوردی، و با ولی نعمت خود در این معامله جزئی خیانت نکردی؟

اگر درست وفا کردی، شکر خدا کن در این توفیق و بدان که یک قدم پیش رفتی و مورد نظر الهی شدی... و اگر خدای نخواسته در وقت محاسبه دیدی سستی و فتوری شده در شرطی که کردی، از خدای تعالی معذرت بخواه و بنا بگذار که فردا مردانه به عمل شرط قیام کنی. و به این حال باشی تا خدای تعالی ابواب توفیق و سعادت را بر روی تو باز کند و تو را به صراط مستقیم انسانیت برساند.»[19]

6) تمرین بندگی
ماه مبارک رمضان، ماه تمرین بندگی است. برای حفظ آثار بندگی، ادامه تمرین و مداومت بر آن بسیار مهم است. در متون دینی نیز بر مداومت بر اعمال خوب تکیه شده است به عنوان نمونه، امام باقر (ع) فرمود: «دوست داشتنی ترین عمل نزد خداوند، عملی است که بنده آن را ادامه دهد؛ هر چند اندک باشد»[20] از نظر علمی و تجربی نیز ثابت شده است که برای نهادینه شدن صفات اخلاقی و معنوی، یک فرآیند دو مرحله ای را باید طی کرد: شکل گیری و تثبیت. چنانکه در مهارت هایی که انسان به دست می آورد نیز همین گونه است. ورزشکاران، حافظان قرآن و دیگر افرادی که مهارت خاصی دارند، اگر مدتی از تمرین دست بکشند، مهارت خودشان را از دست می دهند.

کسی که می خواهد اثرات ماه مبارک رمضان، نه تنها تا ماه رمضان بعدی، بلکه به عنوان یک سرمایه معنوی برای همیشه باقی بماند، باید ارتباط خود را با این ماه حفظ کند. نگه داشتن این ارتباط، ممکن نیست؛ مگر با انجام دادن همان اعمالی که در ماه رمضان انجام می داد.

او نباید ارتباط خودش با قرآن را قطع کند. باید هر روز ولو چند آیه، قرآن تلاوت کند، در روزهای خاص روزه بگیرد، شب زنده داری، هرچند اندک را ادامه دهد. در روایات نیز بر این مطلب تأکید شده است. از حضرت علی(ع) نقل شده که ماهی سه روز روزه بگیرید که معادل روزه یک عمر است. ما پنجشنبۀ اول و پنجشنبۀ آخر و چهارشنبۀ وسط ماه را روزه می گیریم[21]

در باره مداومت بر قرائت قرآن امام باقر (ع) از پیامبر اکرم(ص) چنین نقل کرده است: هر کس در یک شب از این ماه، ده آیه از قرآن بخواند او را در زمره غافلان نمی نویسند، و هر کس پنجاه آیه بخواند از اهل ذکر به شمار می آید، و هر کس صد آیه بخواند از اهل اطاعت محسوب می شود.[22]

7) تقویت اراده
از فوائد مهم روزه این است که روح انسان را تلطیف، و اراده انسان را قوی، و غرائز او را تعدیل می کند.[23] از این رو برای حفظ آثار یاد شده باید فرد سعی کند اراده خودش را بیش از پیش استحکام بخشیده، در برابر وسوسه های شیطانی مقاومت کند. از این روست که در روایت های صحیحی که از پیامبر اکرم (ص) رسیده، روزه سپر آتش معرفی شده است: «الصَّومُ جُنَّةٌ مِنَ النارِ»[24]

پی نوشت ها:

[1] بحار الانوار، 96 - ص 157؛ عیون اخبار الرضا - جلد 1 - ص 295.

[2] ۲۳/ ۱۱/ ۱۳۷۲.
[3] بحارالأنوار، ج93 ، ص293.
[4] ۰۱/ ۱۲/ ۱۳۷۴.
[5] مائده/  5.
[6] المیزان، ج 5، ص 206- 207.
[7] تفسیر عیاشی، ج 1، ص 297.
[8] همان؛ نورالثقلین، ج 1، ص 595.
[9] بقرة، 183.
[10] تفسیر نمونه، ج 1، ص629.
[11] لسان العرب، ج 15، ص 378؛ المصباح، ص 669، « ذیل ماده وقی».
[12] مفردات راغب، ص 881.
[13] مجمع البیان، ج 1، ص 119؛ مستدرک الوسایل، ج 11، ص 267.
[14] حجرات، 13.
[15] وسایل الشیعه، ج 10، ص 314.
[16] وسائل الشیعة، ج 15، ص302.
[17] جامع السعادات، ج 3، ص 91- 102؛ چهل حدیث، ص 9- 10.
[18] ۲۵ / ۰۹/ ۱۳۸۰.
[19] شرح چهل حدیث، ص10.
[20] اصول کافی، ج ۳، ص ۱۲۹.
[21] تحف العقول عن آل الرسول، ص113.
[22] ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص 103.
[23] تفسیر نمونه، ج 1، ص629.
[24] کافی، ج 2، ص19.

 منبع : مجله پاسدار اسلام، اردیبهشت و خرداد 1398 - شماره 447 و 448 , محمدی، محمدعلی
 مشخصات نویسنده : استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی