یکی از اموری که ما را توجه می ‌دهد به اینکه باید در ماه مبارک رمضان بار معنوی و اخروی خودمان را ببندیم، توجه به نام ‌های ماه مبارک رمضان است. این ماه، یکی از نام‌هایش ماه مبارک رمضان است اما نام‌ های مختلفی دارد که این در دعای حضرت سیدالساجدین (علیه السلام) به آن تصریح شده است که حالا این نام‌ها را توضیح خواهیم داد.

حضرت در دعایشان می‌فر مایند: که "وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي جَعَلَ مِنْ تِلْكَ السُّبُلِ‏ شَهْرَه‏ شَهْرَ رَمَضَانَ، شَهْرَ الصِّيَامِ، وَ شَهْرَ الْإِسْلَامِ، وَ شَهْرَ الطَّهُورِ، وَ شَهْرَ التَّمْحِيص وَ شَهْرَ الْقِيَامِ‏ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآن‏‏". "شهر" یعنی ماه، و ضمیر "شهره" به خدا برمی گردد، یعنی ماه خودش. پس یکی از نام ‌های این ماه، ماه خداست. ماه رجب، ماه ولایت است؛ ماه شعبان، ماه پیامبر خداست، و ماه رمضان هم شهرالله است. نام های دیگر این ماه، صیام، طهور، اسلام، تمحیص و قیام است. حالا اینها را باید توضیح بدهیم که توجه به این نام ‌های ماه مبارک رمضان، این هم می ‌تواند برای ما راهگشا باشد.

"شهره" یعنی شهر الله. خوب همه ماه ‌ها ماه خداست، اما اینکه ماه رمضان را می ‌فرمایند ماه خدا و بالخصوص روی این ماه انگشت گذاشته می‌ شود، این نشان از عظمت این ماه دارد، و گرنه ماه رجب و شعبان هم ماه خداست، ماه شوال هم ماه خداست. اما اینکه ماه خدا را نسبت به ماه رمضان تصریح می کند، نشان از عظمت این ماه دارد. یعنی یک اتفاقی در این ماه می ‌افتد یک آثار و برکاتی در این ماه هست که در سایر ماه ‌ها نیست.

بعد می ‌فرمایند که ماه صیام. ماه صیام هم یعنی ماه روزه داری. منتها دیگر در اینجا تعبیر این نیست که ماه رمضان، ماه روزه داشتن نسبت به خوراکی ‌ها و آشامیدنی ‌هاست بلکه می فرماید ماه صیام و روزه داری. چون روزه داری، خودش مراتب دارد. یک مرتبه آن این است که انسان غذا و چیزی نمی ‌خورد، این مرتبه پایین روزه داری است که از یک ساعتی تا یک ساعتی غذا نمی ‌خورد و آبی نمی ‌آشامد. اما این مرتبه ضعیف و پایین است. مرتبه بالای آن این است که انسان از غیر خدا روزه باشد. این مرتبه بالای صیام است. یعنی قلبش، ذهنش روزه باشد، خواطر را راه ندهد، از توجه به غیر خدا پرهیز کند، اینها همه صیام است. ماه رمضان یک فرصت خوبی است که انسان یک چنین تمرینی داشته باشد. در یک روایتی نقل شده که "صَوْمُ‏ النَّفْسِ‏ إِمْسَاكُ الْحَوَاسِّ الْخَمْسِ عَنْ سَائِرِ الْمَآثِمِ وَ خُلُوُّ الْقَلْبِ عَنْ جَمِيعِ أَسْبَابِ الشَّر" روزه نفس و جان این است که حواس پنجگانه انسان روزه باشد، " عَنْ سَائِرِ الْمَآثِمِ" از سایر گناهان و " خُلُوُّ الْقَلْبِ عَنْ جَمِيعِ أَسْبَابِ الشَّر" برود انسان خالی شود از همه سبب ‌ها و علت‌ های شرور و بدی‌ ها.

یکی دیگر از اسماء ماه رمضان، رمضان است. ماه رمضان با ماه خدا که شهر الله است فرق می‌ کند. شهر الله داریم، ماه رمضان هم داریم. ماه رمضان، یعنی ماه خدا. منتها در یک جا وقتی شما می ‌گویید شهر الله، خدا در آنجا به اسم جلاله الله است اما در اینجا که می‌ گویید رمضان، اسم حسنای الهی، رمضان است. یکی از اسمای حسنای حضرت حق، رمضان است. که این را مرحوم شیخ صدوق هم در کتاب من لا یحضر الفقیه و هم در کتاب معانی الاخبار و مرحوم کلینی در کتاب کافی این روایت را نقل کردند که حالا این نیاز به توضیح هم دارد.

روایت از امام باقر صلوات الله و سلامه علیه است. که حضرت فرمودند که "فَإِنَ‏ رَمَضَانَ‏ اسْمٌ‏ مِنْ‏ أَسْمَاءِ اللَّه"  خود کلمه رمضان اسمی از اسمای حسنای الهی است. خوب این چه معنایی دارد که اسم حسنای حضرت حق است؟ این رمضان یا مشتق از رمض است یا مشتق از رمیض است. اگر مشتق از رمض باشد، به معنای شدت حرارت است و اگر مشتق از رمیض باشد به معنای ابر و بارانی است که بعد از چله تابستان می ‌آید و آن گرمای تابستان را می ‌برد.

اینکه به ذات اقدس ربوبی رمضان گفته شده روی این جهت است که خدای سبحان یا گناهان بنده‌اش را ذوب  و خاکستر می‌کند و می سوزاند و محو می‌کند یا اینکه آن آلودگی ‌ها و گناهان را می برد. مثل آن باران که گرما را می ‌برد، خدا هم گناهان و ناپاکی ها را می ‌برد و بنده را پاک می‌ کند. که هر دو معنا لازمه معنای رمضان است. این هم معنای اسم سوم که در دعای امام سجاد آمده است.

فرصتی برای کسب صفای قلب
مرحوم آیت الله پهلوانی رضوان الله تعالی علیه در این موضوع، در کلمه 445 کتاب "عید وصال"یک بیانی دارند. امّا قبلش این نکته را عرض کنم که ایشان همیشه می ‌فرمودند که: " اگر ما هیچ گناهی هم در طول هفته نکنیم، به گناه غفلت مبتلا هستیم و خود غفلت در محضر ربوبی گناه کمی نیست." انسان سر سفره حضرت حق بنشیند اما از منعم، غافل باشد، بی ‌توجه باشد به اینکه آن چیزی که به او می ‌رسد، از اوست. اما ایشان در کلمه 445 کتاب "عید وصال" می فرمایند: "کسی که به واسطه گناهان و غفلت‌ها و تعلقات و هواپرستی ها، [ببینید ایشان همه را هم گناه هم غفلت‌ها هم تعلقات و هواپرستی‌ها را اشاره می کند] قسی القلب شده است و خدای متعال را فراموش نموده است، چون حق سبحانه به برکت ماه رمضان گناهان وی را اقاله نماید و ندیده بگیرد، قلب وی صفا پیدا خواهد کرد." آن شب عرض کردیم که ایشان می ‌فرمودند که سیر و سلوک، استعداد نمی‌ خواهد، صفای باطن می‌ خواهد. ماه رمضان ماهی است که انسان می ‌تواند صفای باطن را تحصیل کند. "و از اموری که سبب قساوت گردید کناره خواهد گرفت و به قدر ظرفیت خویش انس و قرب و ذکر و توجه به حضرت حق را اختیار خواهد کرد." وقتی این صفا بیاید می‌رود دنبال اینها و به اندازه سعه وجودی خودش از اینها استفاده می‌ کند.

پاک شدن از حتی از شرک خفی
یکی دیگر از اسامی این ماه که در دعای حضرت سجاد صلوات الله و سلامه علیه بود "شهر الطهور" است، یعنی ماه طهور و پاکیزگی. یعنی این ماه یک ظرفیتی دارد که نه فقط از گناهان، حتی از شرک خفی، دل را می‌ تواند پاک کند؛ یک چنین بستری در ماه مبارک رمضان برای بنده فراهم است. می‌ تواند از تعلقات به ماسوی الله پاک شود، وقتی پاک شد، یعنی الهی هب لی کمال الانقطاع الیک. آن انقطاع وقتی حاصل شد، از یک طرف تعلق از ماسوی الله پیدا می‌کند و از این طرف تعلق به حضرت حق پیدا می‌ کند. این ماه یک چنین ظرفیتی دارد. ماه طهور است.

یکی دیگر از اسامی این ماه، ماه اسلام است. اسلام، مرحوم آقای پهلوانی می‌فرماید در اینجا یعنی تسلیم. یعنی بنده در برابر مقدرات تکوینی و تشریعی حضرت حق تسلیم باشد. مقدرات تکوینی که معلوم است مثلا انسان بیمار می ‌شود، مالش را از دست می ‌دهد، بلایی می‌ آید، تسلیم حضرت حق باشد. اینها می‌ شود تکوینیات، یعنی آن چیزی که در عالم کون و خلقت و هستی رخ می ‌دهد. تشریعیات همین دستورات دینی است نسبت به مقدرات تشریعی که تعبیر دقیق این است که بگوییم قضای تشریعی. قضا و قدر قضا آن وقتی است که تحقق پیدا می ‌کند، یعنی وقتی برای ما حکم روزه جعل شد، این می ‌شود قضای تشریع حضرت حق، وقتی خمس جعل شده می‌ شود قضای تشریع حضرت حق. بنده تسلیم کسی است که این را راضی باشد. تسلیم باشد به احکام الهی و دیگر چون و چرا نکند، چرا ارث زن کمتر است ارث مرد بیشتر است؟ چرا دیه زن کمتر و دیه مرد بیشتر است؟ اینگونه نباشد، بلکه تسلیم باشد. ماه رمضان، ماه تسلیم است، انسان باید تمرین کند همین طور که غذای حلالش هست، یا راه حلالی برای اطفاء غریزه جنسی‌اش هست، این را حضرت حق می ‌گوید که این چیزی که تا الآن برای تو حلال بوده الان در این ماه بر تو حرام می‌شود، این تسلیم حکم الهی باشد.

ماه تمحیص، تمحیص در کتاب لغت این طور آمده که محصت الذهب. یعنی طلا را خالصش را از ناخالصی‌ ها جدا کردیم. یعنی در ماه مبارک رمضان خوب ‌ها و بدها از هم جدا می ‌شوند این ماه ماهی است که این خصوصیت را دارد. انسان در طول زندگی با ابتلائاتی مواجه می ‌شود، خب در این ابتلائات هست، که خوب ‌ها و بهشتی‌ ها جدا می ‌شوند، جهنمی‌ ها در یک صف دیگر قرار می‌ گیرند، این هم ماه تمحیص.

ماه قیام، قیام هم در اینجا ایشان می فرمایند که مراد فقط تهجد شبانه نیست، هرچیزی که قیام بر او صدق کند، حتی قیام برای جهاد اصغر و قیام برای جهاد اکبر. یعنی در ماه مبارک رمضان انسان هم تهجد شبانه داشته باشد، هم اگر بستری فرآهم آید قیام برای جهاد اصغر و همین طور قیام برای جهاد اکبر. پس برکات ماه مبارک رمضان همان طور که از اسامی این ماه معلوم می ‌شود چشم گیر است و با سائر ماه‌ ها فرق می ‌کند.

نتیجه عمر، معطوف به کسب نتیجه لیلة القدر
حالا چند تا بیان از ایشان در همین کتاب عید وصال عرض کنیم. کلمات 209 ، 210 ،219 و 455. خوب دقت کنید همه اینها را ما چیدیم که کلمات استاد بزرگوار، باز شود. ایشان می ‌فرمایند که "برکات این ماه برداشته شدن بار گناه از دوش بندگان است یا زائل گردیدن حجاب ‌های موجود میان خالق و خلق. [حجاب‌ها در این ماه باید خرق شود و دریده شود] یا دست یافتن بر نعمت ‌های اخروی و معنوی و تحصیل ثمره حیات دنیوی و عمر همانند آنها که ماه رمضان را با توجه به یاد خدا به سر می ‌برند و در یک کلام به نتایج لیله القدر نائل می ‌شوند." اگر کسی به نتیجه لیله القدر راه پیدا کند آن چیزی که باید در عمرش بدست آورد، مثلا عمر هشتاد ساله نود ساله ، دیگر بدست آورده. این کی اتفاق می ‌افتد؟ در ماه مبارک رمضان.  ماه رمضان چنین آثار و برکاتی دارد که حالا این را و کلمات ایشان را در بحث شب‌ های قدر توضیح خواهیم داد و بیشتر عرض خواهیم کرد.

در یک کلمه دیگر می ‌فرمایند "بنده نباید به خواستن تنها بسنده کند." ببینید ماه رمضان، هر روز، دعا دارد؛ صبح، دعا دارد؛ قبل از افطار، دعا دارد؛ بعد از افطار، دعا دارد؛ سحر دعا دارد؛ دعا یعنی حضرت حق را می خواهید که چیزی به ما بدهد. این را باید انسان خیلی به آن توجه کند. ایشان می‌ فرماید "بنده نباید به خواستن تنها بسنده کند بلکه باید خویشتن را برای استجابت و بهره ‌مندی از عنایات الهی در ماه مبارک رمضان آماده گرداند." ما وقتی از خدا چیزی می ‌خواهیم یک اقدامی هم باید بکنیم برای اینکه ظرفیت و آمادگی پیدا کنیم، که بتوانیم فیض الهی را در ماه مبارک رمضان جذب کنیم، و الا صرف دعا کردن مثل این می ‌ماند که شما در خانه بنشینید، بگویید خدایا پول بده! نه، شما باید بروید اقدام بکنید، دعا هم بکنید. اما اقدام لازم هست.

خدا رحمت کند مرحوم فقیه عارف، آیت الله جعفری رضوان الله تعالی علیه که از برجسته ترین شاگردان علامه طباطبایی در همه ابعاد بودند. ایشان نقل می کردند از مرحوم علامه و می ‌فرمودند: "در مورد این رزقی که شما طلب کنید از خدا، کسانی هستند که یک دستمالی دارند روی آن چند تا قیچی و ناخن‌گیر و شانه و اینطور چیزها می ‌گذارند می‌ آورند پهن می‌کنند، بعد جمع می‌ کنند، می‌روند، فردا هم همین کار را می ‌کنند؛ همین که این دستمال را باز می ‌کند یعنی طلب رزق، دیگر بقیه ‌اش را خدا باید یاری کند. کاسب هم که کرکره را بالا می‌ کشد می ‌شود طلب رزق؛ کارمند هم که اقدام می‌ کند، سرکار می ‌رود، می ‌شود طلب رزق. پس انسان باید آمادگی پیدا کند کار خودش را بکند وظیفه عبودی خودش را انجام بدهد حالا اینکه چه برای او مقدر شده در طول زمان بدست می ‌آید. گاهی خیلی کار می‌کند درآمد کمی نصیبش می ‌شود گاهی خیلی کم کار می‌ کند درآمد یرزقه من حیث لا یحتسب نصیبش می‌ شود.

رمضان سرچشمه عنایت دیگر ماه ها

در یک کلام دیگر می‌ فرماید که "سرچشمه عنایت‌ های ماه‌ه ای دیگر عنایت‌ های در ماه رمضان می ‌باشد." یعنی در این ماه چقدر برای آدم عنایت شود این می ‌شود سرچشمه برای ماه‌ های دیگر. ماه ‌های دیگر از سرچشمه رمضان استفاده می ‌کنند. در یک کلام دیگر می‌ فرمایند که "ماه رمضان دارای چنان معنویت و انوار برافروخته کاملی است که شایسته است همه مومنین و روزه داران از آن بهره‌مند گردند و از خداوند بخواهند که قلوب‌شان از ضیاء آن کسب نور نماید." پس خدا لطف کرده در یک چنین ماهی هستیم حالا به شب‌ های قدر برسیم یا به فردا برسیم، خدا می ‌داند. نمی ‌دانیم چه خواهد شد. از خدا باید بخواهیم که شب قدر را درک کنیم. اینجا یک نکته ‌ای که ایشان توجه می ‌دهند.

شایعات مربوط به جنگ، ناشی از نقص در توحید
در این جلسه ‌ای که طلاب و اساتید در ماه مبارک رمضان خدمت آقا بودند آقا خیلی تاکید داشتند که این مباحث توحیدی در بین جامعه برود، چون واقعیت این است که تا توحید حل نشود، مشکلات حل نخواهد شد. ببینید الان این شایعات و زمزمه‌ هایی که می ‌کنند که جنگ در پیش هست، این اضطراب‌ هایی که ایجاد می ‌شود همه ناشی از نقص در توحید است. اگر توحید انسان درست شده باشد دیگر نگرانی ندارد. او وظیفه توحیدی خود را انجام دهد خدا هم به وعده ‌های قطعی خودش عمل می‌کند. باید اینها را باور کرد.

مرحوم آقای پهلوانی و نه فقط ایشان بلکه مشایخ ایشان هم این طور بودند. چون مشی مکتب اخلاقی مرحوم آیت الله پهلوانی، توحید بود. از همه چیز استفاده توحیدی می ‌کردند، حتی از پرتقالی که پوست می ‌کنند از پوست آن هم استفاده ‌های توحیدی می‌ کردند. از جمله اموری که ایشان تاکید داشتند که انسان در ماه مبارک رمضان از آن استفاده ‌های توحیدی بکند، استفاده‌های توحیدی قبل از افطار هست که وقتی انسان دیگر خیلی گرسنگی به او فشار آورده، گرما و تشنگی فشار آورده، ایشان می ‌فرمودند که اینجا وقت استفاده‌ های توحیدی است. حالا من کلام ایشان را عرض می‌کنم و بعد توضیح می‌دهم.

تعریف شکر در نگاه توحیدی
ایشان می‌فرماید که "با اینکه تمام وسایل تهیه طعام و افطاری از راه اسباب و مسببات فراهم می‌ گردد و روزه ‌دار ستایش تکوینی را صورتا در مقابل آنها دارد." یعنی چه؟ یعنی این همسر شما در آشپزخانه دارد غذا درست می‌ کند و شما هم گرسنه هستید، روزه دارید، صورتاً وقتی نگاه می ‌کنید، می ‌بینید او دارد درست می ‌کند، تشکر خودتان را سراغ او می ‌برید، از او تشکر می ‌کنید که سفره افطار را دارد تهیه می‌ کند. یا نزدیک افطار به یک مغازه نانوایی‌ می ‌روید و می ‌بینید که او دارد عرق می ‌ریزد و این نان را از تنور می ‌آورد و از او تشکر هم می ‌کنید که دم افطار نان شما را دارد آماده می‌ کند. شما صورتاً دارید از اینها تشکر می‌ کنید، می ‌روید پول می ‌دهید او هم آرد را آورده، خمیر کرده، نان را دست شما می ‌دهد. یا جنسی را شما خریدید به خانه می ‌برید، خانواده این را برای افطار غذا درست می کند، اینها همان اسباب و مسببات است که دارد کار می ‌کند.

اما این ظاهر قصه است. این را همه دارند، اما اهل توحید این طور نیستند. " معصومین صلوات الله می ‌خواهند در این موقعیت [ببینید مکتب اهل بیت علیهم السلام می خواهد موحد در بیاورد] که گرسنگی بر روزه ‌دار غالب گشته و تمام توجه او به طعام است [دیدید که می‌ گویند: چقدر تا اذان مانده؟ تشنه شدیم دیگر. یک چیزی آماده کنید که بخوریم. تو یخچال بگذارید که خنک باشد. توجه به این غذا و نوشیدنی است.] و تمام توجه او به طعام و آماده کننده ‌اش می ‌باشد، تمام توجه او را پیش از افطار به خدا منعطف کند تا ستایش را مخصوص ذات پاکش قرار دهد. و بداند که طعام از اوست و همه کسانی هم که به وی اطعام می‌ کنند خود نیاز به طعام دارند [آن که غذا را برای ما در آشپزخانه درست می ‌کند آب خنک را می‌ کنند خودش هم نیاز به آب خنک و غذا دارد خود او هم محتاج است.] از این روی نمی‌ توانند به طور استقلال قابل ستایش باشند  [آن کسی که طعام می‌ دهد نمی‌ت واند یک شکر استقلالی به او تعلق بگیرد چرا؟ چون خودش هم محتاج است] و تنها کسی را باید ستود که نیاز به طعام ندارد. همه اشیاء و اسباب و مسببات در ظهور و بقاء و همه کمالاتشان بستگی به عالم ملکوتی خویش دارند. جلوه و مظهر هستند" اصلا ما می ‌گوییم: مظاهر، مظهر که از خودش چیزی ندارد.

عرفا اینقدر دقیق حرف می ‌زنند. حتی نمی‌ گویند وجود، نمی‌ گویند موجود، بلکه به مظاهر می ‌گویند: نمود، نمود حضرت حق. اینها جلوه هستند، ظهور هستند. مثلا خود پدر، غیر موحد وقتی به پدر نگاه می‌ کند، می ‌گوید که پدر است، اما موحد وقتی نگاه می ‌کند می‌گوید این مظهر اسم خالق است. این است توحید. "همه اشیاء و مسبباب در ظهور و بقا و همه کمالات خود بستگی به عالم ملکوتی خویش دارند."

آن عالم ملکوتی خویش چیست؟ اسماء و صفات الهی که محیط بر آنهاست. اگر شما علم داری مظهر علیم هستید، اگر زیبایی دارید مظهر جمیل هستید، اگر قدرت دارید مظهر قادر هستید، اگر حیات دارید مظهر حی هستید. همه جلوه هستند همه نمود هستند. همه به آن ملکوت خودشان بستگی دارند. درباره خود انوار مقدسه چهارده معصوم (علیهم السلام) که دیگر تعبیر این است می‌گوییم مظاهر اتم اسماء و صفات الهی. به این اعتبار طعام دهنده و پناه دهنده جز حق سبحانه نمی‌ت واند باشد. لذا اگر ما از هر کسی تشکر می ‌کنیم بدانیم یا ندانیم این تشکر ما برگشتش به تشکر از حضرت حق است. چون او هم مثل ما نیازمند و محتاج است. همه برمی ‌گردد به خدا و تشکر از خدا، بدانیم یا ندانیم و اوست که طعام داده نمی ‌شود و در پناه کسی یا چیزی قرار نمی ‌گیرد. همه در پناه او هستند، او در پناه کسی نیست. به همه غذا می ‌دهد کسی او را غذا نمی‌ دهد.

حالا بحث دیگری که اینجا باید مطرح کنیم مطالبی است که مربوط به ماه مبارک رمضان است. تا اینجا همه بحث ما این بود که در ماه مبارک رمضان ایشان فرمودند که "بار معنوی خودتان را ببنیدید" این مبانیش بود که عرض کردیم. حالا در ماه مبارک رمضان چه کارهایی را ایشان به شاگردانشان توصیه می ‌فرمودند و همین طور در کتاب هایشان آورده ‌اند، یکی از آنها انس با قرآن است.

 منبع : rahtousheh.ir