استفاده از قنات برای آب‌رسانی در ایران به هزاره اول پیش از میلاد بازمی‌گردد. به واسطه کم بودن میزان بارندگی در ایران، ساخت قنات به کشاورزان این امکان را داد تا در زمانی که آب‌های سطحی در دسترس نیستند، آب چشمه‌های زیرزمینی را از طریق کانال‌های زیرزمینی از کوهپایه‌ها به سطح بیاورند و برای استفاده روزمره و کشاورزی استفاده کنند.

قنات بلده، یکی از قدیمی‌ترین قنات‌های ایران در استان خراسان جنوبی است که در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز قرار دارد. این قنات امروزه نیز فعال است و علاوه بر تامین بخش مهمی از آب موردنیاز زمین‌های کشاورزی، از جاهای دیدنی شهر فردوس نیز محسوب می‌شود؛ فردوس شهری تاریخی است که قدمت آن بر اساس برخی اسناد به هزاره سوم پیش از میلاد بازمی‌گردد. 

قنات بلده کجاست؟

آدرس: خراسان جنوبی، شهرستان فردوس، ۲۲ کیلومتری شمال شرق شهر فردوس

قنات بلده در استان خراسان جنوبی و ۲۲ کیلومتری (۳۰ دقیقه با ماشین) شمال شرق شهر فردوس واقع شده است. فردوس از شهرهای تاریخی ایران محسوب می‌شود که قدمتی چند هزار ساله دارد و تا سال ۱۳۰۸ شمسی در بسیاری از منابع با نام «تون» نیز از آن یاد می‌شد. قنات بلده در فاصله حدودی ۲۰۰ کیلومتری (دو ساعت و ۴۵ دقیقه) شمال غرب شهر بیرجند، مرکز استان خراسان جنوبی قرار دارد.

قنات بلده از ایستگاه قطار طبس ۲۴۰ کیلومتر (دو ساعت و ۵۵ دقیقه) و از ایستگاه قطار خواف ۲۵۰ کیلومتر (چهار ساعت) فاصله دارد. فرودگاه طبس نیز در فاصله ۲۲۵ کیلومتری (دو ساعت و ۵۰ دقیقه) این قنات قرار گرفته است و در حال حاضر، فقط در طی روزهای یکشنبه و سه‌شنبه از تهران به فرودگاه طبس پرواز وجود دارد.

تهران تا قنات بلده از جاده سمنان و مسیر سبزوار حدود ۹۴۶ کیلومتر ( ۱۰ ساعت و ۴۰ دقیقه) و از جاده کاشان و مسیر طبس تا این قنات ۱,۱۰۰ کیلومتر (۱۲ ساعت) فاصله دارد. 

مسیر دسترسی به قنات بلده فردوس

برای دسترسی به قنات بلده باید ابتدا خود را به شهر فردوس برسانید و به‌سمت بلوار امام رضا یا بلوار ولیعصر این شهر بروید. از این بلوارها باید وارد جاده ۹۱ شوید و مسیر را با عبور از میدان‌های غدیر و بسیج ادامه دهید. پس از طی حدود ۱۳ کیلومتر با عبور از پلیس راه فردوس در میدان بعدی، از خروجی سمت راست وارد جاده فردوس به گناباد خواهید شد. در کیلومتر پنج جاده فردوس به گناباد، از خروجی سمت راست خارج شوید تا پس از حدود چهار کیلومتر به قنات بلده فردوس برسید.

درباره قنات بلده

قنات بلده از جمله قنات‌های ایرانی باقی‌مانده از دوره ساسانی است که در ۲۴ تیر ماه سال ۱۳۹۵ (۱۴ جولای ۲۰۱۶ میلادی) در چهلمین جلسه میراث جهانی یونسکو به‌همراه ۱۰ قنات ایرانی دیگر به ثبت جهانی رسید. این ۱۱ قنات با قدمتی از ۲۰۰ تا بیش از ۳,۰۰۰ سال و برخورداری از معیارهای جهانی یونسکو، به‌عنوان بیستمین اثر ثبت شده از ایران شناخته می‌شوند. قنات بلده به‌واسطه تکنولوژی پیچیده، نمایشگر مرحله مهمی از تاریخ بشر و گواهی بر یک سنت فرهنگی محسوب می‌شود که به حدود ۲۰۰۰ سال پیش بازمی‌گردد. 

همه ۱۱ قنات به ثبت رسیده در میراث جهانی یونسکو از جهت معماری، عمق یا برخی دیگر ویژگی‌ها منحصربه‌فرد هستند. این مجموعه شامل قنات‌های زیر در استان‌های خراسان رضوی، خراسان جنوبی، یزد، کرمان، مرکزی و اراک است:

قصبه، گناباد

بلده، فردوس

زارچ، حسن آباد

آسیاب آبی میرزانصرالله، مهریز

جوپار، کرمان

اکبرآباد و قاسم آباد، بروات بم

مون، اردستان

وزوان و مزدآباد، اصفهان

ابراهیم آباد، اراک

قنات زارچ با قدمتی بین ۲,۰۰۰ تا ۳,۰۰۰ سال و ۷۱ کیلومتر طول، یکی از بلندترین قنات‌های شناخته شده ایران محسوب می‌شود. قنات قصبه نیز که قدمت آن به دوره هخامنشی بازمی‌گردد، عمیق‌ترین قنات است. 

قنات بلده در شهر تاریخی فردوس قرار دارد؛ شهری که در گذشته به تون نیز شهرت داشت و بر طبق اسناد تاریخی این منطقه در آغاز زیر سلطه مادها بود. در کتیبه داریوش نیز به این شهر با نام «استاگارتپه» اشاره شده است. شهر فردوس از گذشته به داشتن قنات‌ها و کاریزها معروف بود. اگرچه زمان دقیق احداث قنات بلده مشخص نیست؛ شواهد به حفر این قنات در دوره ساسانی اشاره دارد. بر اساس برخی منابع و پژوهش‌های تاریخی سفال‌هایی در اطراف قنات بلده وجود دارند که نشان می‌دهد این قنات ۵۰۰ سال پس از قنات قصبه گناباد احداث شده است.

قنات بلده در ظاهر، یک سازه آبی سنتی محسوب می‌شود؛ اما دانش فنی خاص به کار رفته در طراحی آن، سبب شده است که این قنات تا به امروز پابرجا باقی بماند و مردم شهر فردوس از آن برای آبیاری باغ‌ها و زمین‌های کشاورزی خود بهره‌برداری کنند. این قنات با جمع‌آوری آب‌های سطحی از دره‌های اطراف، شبکه پیچیده‌ آب‌رسانی را طراحی می‌کند. در گذشته آب این قنات را در آب انبارها ذخیره می‌کردند تا خاک آن ته‌نشین شود و از آن به‌عنوان منبعی برای تامین آب مصرفی شهر فردوس استفاده می‌شد.

قنات بلده همچون بسیاری قنات‌های دیگر در مناطق کویری دارای آب‌انبار و پایاب است. بناهای ساخته شده روی مخزن یا حوض آب در مناطق گرم و خشک طاق گنبدی یا قوسی شکل دارند و به‌طور معمول، چند درب که به راه‌پله‌ای می‌رسند نیز برای رسیدن به این مخزن‌ها در نظر گرفته شده‌اند.

در نزدیکی پایاب و آب‌انبار قنات بلده، بناهایی دیده می‌شوند که به «مردخانه» یا «نشین بند» نیز شهرت داشتند. این بناها محلی برای استراحت و نشستن بودند که فقط مردان به آن رفت‌وآمد می‌کردند. برای پنجره‌های مردخانه قنات بلده از «کول» چاه استفاده شده است. کول، سازه‌ای تخم‌مرغی یا لوزی شکل است که از مخلوط سیمان و آب درست می‌شود و برای جلوگیری از ریزش چاه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. 

قنات بلده فردوس؛ بی‌بدیل در دل کویر

در متون تاریخی درباره قنات بلده آمده است که در حدود ۴۰۰ سال پیش، زمانی که تعداد زیادی از مالکان آب قنات بلده، جان خود را از دست دادند، حدود ۳,۰۰۰ فنجان آب این قنات مالکی نداشت؛ «فنگال» یا فنجان بر واحد زمان یکی از شیوه‌هایی بود که سهم افراد از آب را مشخص می‌کرد. در همین دوران روزی که شاه عباس صفوی به‌همراه شیخ بهایی پیاده از اصفهان به قصد زیارت به مشهد می‌رفتند، از شهر  «تون» (نام قدیم شهر فردوس) عبور کردند.

یکی از داشمندان فردوس به نام «میر تونی» از شاه عباس خواست تا تکلیف این ۳,۰۰۰ فنجان آب را مشخص و آن را میان چهار طبقه سادات، علما، فقرا و صلحا قسمت کند و او هم این کار را انجام داد. در طی همین سفر شیخ بهایی آب قنات بلده را به دو نهر مساوی تقسیم کرد و از آن پس هر هشت روز یک بار، باغ‌های منطقه از این آب سیراب می‌شدند. 

حجم آب قنات بلده زیاده بوده است؛ به همین جهت از گذشته آب آن را در دو قسمت و در دو جوی هدایت می‌کردند تا افراد بیشتری از آن بهره‌مند شوند. در واقع مردم کویر با وجود سختی‌های زندگی در این شرایط نیمی از حق آب خود را وقف می‌کردند. افرادی که به کیال (تقسیم کننده آب) و جویبان شهرت داشتند، با دریافت دستمزد کامل و مخارج خورد و خوراک به‌صورت تمام وقت بر این جوی‌ها نظارت داشتند. 

هم‌زمان با شکل‌گیری قنات‌ها، آسیاب‌های آبی نیز شکل گرفتند. آسیاب «حاجی خان» یا آسیاب «قرائی»، یکی از آسیاب‌هایی است که در مسیر آب قنات بلده (چهار کیلومتر و کمتر از ۱۰ دقیقه) قرار دارد. این آسیاب که از دوره قاجار به یادگار مانده، در ۲۸ اسفند ۱۳۸۵ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

وضعیت فعلی قنات بلده فردوس

قنات بلده در گذشته دارای ۲۷ رشته و چهار چشمه بود که امروز تنها ۱۶ رشته از آن فعال است؛ از این ۱۶ رشته، ۱۲ رشته اصلی و چهار رشته فرعی محسوب می‌شوند. این قنات نه‌تنها آب مورد نیاز زمین‌های کشاورزی اطراف شهر فردوس را به‌راحتی تامین می‌کند، بلکه پس از طی حدود ۴۰ کیلومتر، به ۲,۳۸۲ هکتار زمین دیگر نیز آب‌ می‌رساند.

آب قنات بلده فردوس به یک شاه‌جوی می‌ریزد و سپس به دو نهر کوچک‌تر تقسیم می‌شود. این قنات سهم زیادی در آبرسانی به باغ‌ها و زمین‌های کشاورزی روستاهای باغستان علیا و سلفی و شهر اسلامیه دارد. قنات بلده در سال ۱۳۹۴ با شماره ۳۰۱۶۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. 

آیا امکان بازدید از قنات بلده وجود دارد؟

قنات بلده فردوس؛ بی‌بدیل در دل کویر

در حدود سه سال پیش با هدف بازدید و آشنایی گردشگران با پچیدگی‌های مهندسی قنات بلده فردوس، مسیری احداث شد که امکان بازدید از فضاهای زیرزمینی و داخلی قنات‌ها و قنات‌نوردی را فراهم کرد. هرکدام از کاریزهای این مجموعه ۱۰ تا ۱۵ میله چاه دارند که این مسیر روی میله چاه کاریز دهم قرار دارد. میله چاه همان فضای استوانه‌ای است که عمود بر سطح زمین حفر می‌شود. بر اساس قوانین ثبت جهانی ۱۰ ایستگاه گردشگری برای این مجموعه طراحی شده است که هنوز فعال نشده‌اند. در مسیر قنات بلده ۱۴ آسیاب و چهار حمام وجود دارند که از این میان تنها آسیاب قرایی فعال است و یک ایستگاه گردشگری محسوب می‌شود. 

علاوه بر این در نزدیکی مجموعه قنات بلده و در روستاهای اسلامیه و باغستان علیای و سلفی فردوس اقامتگاه بومگردی همچون شمس‌العماره، باباشبنم و شریفی وجود دارند که می‌توانید برای اقامت در آن‌ها برنامه‌ریزی کنید. 

دیدنی‌های اطراف قنات بلده 

آبگرم فردوس

آدرس: ۲۰ کیلومتری شمال شهر فردوس

فاصله از قنات بلده: ۱۸ کیلومتر (۲۰ دقیقه با ماشین)

آب‌گرم فردوس با وجود ترکیباتی همچون سدیم، پتاسیم، منیزیم، مس، روی و ترکیبات گوگرد دارای خواص درمانی ویژه‌ای است. این آبگرم که از جاذبه‌های گردشگری شهر فردوس محسوب می‌شود، در ۲۰ کیلومتری جاده فردوس به مشهد قرار دارد. در طی آزمایش‌هایی خواص درمانی مشابه در نمک‌های محلول در آب این چشمه با نمک‌های موجود در لجن‌های ساحل دریاچه ارومیه تایید شده است. 

قدمت آبگرم فردوس دقیقا مشخص نیست؛ اما بر طبق اطلاعات تاریخی به‌دست آمده به حدود ۲۰۰ سال پیش بازمی‌گردد و همان زمان روی چشمه‌ای موجود در این منطقه که از دل صخره‌ای می‌جوشید، خانه‌ای سنگی بنا می‌شود. بر طبق برخی منابع این آبگرم به بهبود دردهای مفصلی، کاهش درد و رفع گرفتگی عضلات، به بهبود بیماری‌های رماتیسمی و پیشگیری از رسوب سنگ در کلیه کمک می‌کند. 

آبگرم فردوس با وجود امکاناتی همچون استخرهای مجزا، وان‌های خصوصی لوکس به‌همراه سونای خشک، حوضچه‌های آبگرم معدنی و سوئیت‌های سه ستاره به جهت اقامت یکی از مجموعه‌های منحصربه‌فرد تفریحی و گردشگری استان خراسان است. 

شهر تاریخی تون

آدرس: حاشیه جنوب غربی شهر فردوس

فاصله از قنات بلده: ۲۶ کیلومتر (‌۳۵ دقیقه)

شهر تاریخی تون که امروزه در جنوب غربی شهر فردوس قرار گرفته است، در میان مردم با نام «شهر کهنه» نیز شناخته می‌شود. بخش‌های زیادی از این مجموعه تاریخی، در زلزله سال ۱۳۴۷ ویران شد و به‌جز بناهای محدودی، بسیاری از ساختمان‌های قدیمی و تاریخی از بین رفت. پس از زلزله باقی‌مانده‌های این شهر به منطقه‌ای در نزدیکی آن انتقال پیدا کرد و پس از مرمت در هشت خرداد ۱۳۷۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. 

قدمت شهر تاریخی تون بر اساس آثار باستانی یافت شده در این منطقه به هزاره سوم پیش از میلاد بازمی‌گردد. علاوه بر این، آثار تاریخی متعلق به دوره اشکانیان، ساسانیان و دوره‌های پس از اسلام نیز در این شهر وجود دارد که خبر از تداوم حیات در این شهر می‌دهد.

مسجد، آب‌انبار و حمام کوشک از جمله بناهای مهم تاریخی باقی مانده در شهر تون هستند. این شهر در زمان گذشته پنج دروازه داشت و بسیار پررونق و یکی از شهرهای مهم در عرصه اقتصادی بود. 

شهر تاریخی تون یکی از بزرگ‌ترین مراکز حکومتی اسماعیلیان در «قهستان» بود و قلعه‌های «کوه قلعه» و «حسن آباد» این شهر از مهم‌ترین قلعه‌های آن دوران بودند. قهستان در گذشته نام سرزمینی در مرکز ایران بود که شهرهای قاین، فردوس، طبس، بیرجند، کاشمر، تربت حیدریه، تربت جام، خواف، گناباد و تایباد را شامل می‌شد. در بهار سال ۶۳۳ شمسی در حمله هلاکوخان نوه چنگیز خان، شهر تون پس از هفت روز مقاومت مردم تسخیر شد و هلاکوخان تمام مردان و زنان بالای ۱۰ سال را قتل عام کرد. او دستور داد بر فراز قلعه شهر تپه‌ای از قربانیان بسازند. این تپه امروز بین مردم شهر فردوس به «تخت هولاکو» و گورستان حوالی آن به «گورستان خاموش» شهرت دارد. 

مجموعه تاریخی کوشک

آدرس: بزرگراه بشرویه به فردوس، جاده بهشت حسین

فاصله از قنات بلده: ۲۵ کیلومتر (۳۰ دقیقه)

مجموعه تاریخی کوشک با بیش از ۱,۰۰۰ سال قدمت شامل حمام، مسجد و آب‌انبار می‌شود و در شرق شهر فردوس قرار دارد. حمام این مجموعه دارای دو فضای مجزا برای مردان و زنان با ورودی‌های جداگانه است. بنا به نظر برخی مورخان شباهت‌هایی میان حمام مجموعه کوشک با بناهای باقی‌مانده از دوره صفویه وجود دارد؛ اما برخی مورخان به‌واسطه قرار گرفتن این حمام در کنار مسجد کوشک آن را تقریبا هم دوره با این بنا و متعلق به سده‌های نخستین اسلام می‌دانند. 

در مسجد تاریخی کوشک کتیبه‌ای متعلق به ۵۵۴ هجری قمری (۵۳۷ شمسی) وجود دارد که نشان می‌دهد این بنا به دوره سلجوقیان تعلق دارد؛ هرچند بر اساس برخی منابع با توجه به آیه‌ای درج شده در پیشانی محراب و کتیبه‌های دراویش، این بنا در گذشته خانقاه و در دوره‌های قبل از ورود اسلام آتشکده بوده است. در ساخت و طراحی این مسجد سقف طاقی شکل و ستون‌هایی قطور دیده می‌شود که تقلیدی از معماری‌های دوره ساسانی است. آب‌انبار و حوض متعلق به آن در مقابل درب شمالی مسجد نیز از قدمت بالایی برخوردار هستند.

حمام کوشک با شماره ۱۱۹۹۰ و مسجد کوشک با شماره ۱۱۹۹۲ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌اند. 

مدرسه علیا

آدرس: فردوس، بلوار دکتر یاحقی، خیابان پروفسور یاحقی دوم 

فاصله از قنات بلده: ۲۵ کیلومتر (۳۰ دقیقه)

مدرسه علیا از بناهای تاریخی شهر فردوس است که به حدود ۶۰۰ سال پیش و دوره صفویه تعلق دارد. این مدرسه تا قبل از زلزله ۱۳۴۷ شمسی محلی برای آموزش به طلاب بود؛ اما به واسطه آسیب‌های ناشی از زلزله دیگر کاربری گذشته را ندارد و امروز از آن به‌عنوان بنایی تاریخی بازدید به عمل می‌آید. مدرسه علیا از معماری بسیار ویژه و منحصربه‌فردی برخوردار است و معمار آن شخصی به نام «میرعلی بیک» بود. این بنا در بهمن ماه سال ۱۳۵۵ با شماره ۱۳۲۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. 

مدرسه علیا از بخش‌های مختلفی ساخته شده است که در میان آن‌ها می‌توان به چهار ایوان، ورودی، هشتی، مسجد، مدرسه، حجره‌های ردیفی و دو راهرو اشاره کرد. چهار ایوان این مدرسه همچون باقی بخش‌ها در چهار طرف صحن اصلی آن قرار دارند. یکی از برجسته‌ترین ویژگی‌های معماری بنای مدرسه علیا، ایوان ورودی آن است که حدود ۱۲ متر ارتفاع دارد و در دو طرف آن دو طاق نمای بزرگ قرار گرفته است. حجره‌های ردیفی با هدف وقف درآمد حاصل از آن‌ها به این مدرسه احداث شده بودند. فضاهای داخلی مدرسه به تمامی با گچ‌کاری و مقرنس کاری تزیین شده‌اند؛ اما نمای اصلی آجر کاری شده است.