آیت‌­الله میرزا حسین نائینی از برجسته‌ترین علمای مشروطه و نظریه‌پرداز سیاسی ایران در دوره قاجار به شمار می‌رفت. وی به عنوان یکی از علمای مشروطه‌خواه در آن زمان با نوشتن کتاب مشهور «تنبیه الامه و تنزیه المله» تلاش کرد تا مفاهیم مشروطیت و آزادی را برپایه مبانی دینی بررسی کند.

میرزا حسین غروی مشهور به میرزای نایینی فرزند شیخ‌الاسلام میرزا عبدالرحیم در ۱۲۴۰ خورشیدی در نایین به دنیا آمد. وی تا ۱۷ سالگی درس های مقدماتی را در زادگاه خود نزد پدر و دیگر معلمان حوزوی خواند و برای ادامه تحصیل و حضور در جلسه های درس استادان برجسته به اصفهان رفت. میرزا محمدحسین پس از پایان تحصیل در اصفهان در ۱۲۶۵ خورشیدی به نجف اشرف رفت و پس از توقفی کوتاه عازم سامرا شد تا علوم اسلامی را در حوزه پررونق آن شهر بخواند. به مدت ۱۰ سال در سامرا ماند و پس از آنکه حوزه سامرا دیگر رونقی نداشت، به نجف مهاجرت کرد و علاوه بر حضور در درس عالمان بزرگ به تحقیق، تدریس، هدایت طلاب و اقشار مردم مشغول شد.  پس از آن میرزای نایینی خود از مدرسان و استادان بزرگ آن حوزه شد و شاگردان زیادی پرورش داد و مدتی بعد به ایران بازگشت و نقش مهمی در انقلاب مشروطه ایفا کرد.  

دیدگاه نایینی پیرامون مشروطه

نائینی استدلال های علمی- کلامی و توجیه منطقی برای حکومت مشروطه داشت. وی از روی اعتقاد به درستی مشروطه و لزوم استقرار آن در جامعه و نه فقط برای رهایی از ظلم و بی عدالتی، به جنبش مشروطه پیوست. او همچون روشنفکران مدرن و اصلاح طلبان، به دفاع از حکومت مشروطه در مقابل حکومت استبدادی یا مطلقه برآمد و از طریق استدلال، به حمایت از مشروطه پرداخت اما نکته ای که می بایست به آن توجه داشت این است که، نائینی نظریه خود را بطور کلی در قالب سلطنت عنوان می کند، نه جمهوری؛ که علت عمده این مساله را تا حدی می توان ناشی از ۲ عامل دانست: نخست اینکه، وی به دفاع از مشروطیت و آزادی به طور اعم و انقلاب مشروطه به طور خاص می­ پردازد و رساله وی نیز سه سال بعد از پیروزی انقلاب مشروطه و برقرار شدن مجلس نوشته شده است و لذا تخریب آنچه را که پیش آمده بود و به هرحال از رسمیت و مشروعیت قانونی برخوردار بود، صلاح نمی دانست. دوم اینکه، این مطلب را می بایست در زمینه های جامعه شناختی مسأله دید. به طور کلی هر چند بعد از انقلاب مشروطه، شخص سلطان (شاه) از ارزش و اعتبار برخوردار نبود اما در نوشته های سیاسی آن زمان، کمتر به طرح مساله حکومت جمهوری برای ایران برخورد می کنیم، که تا حدودی نیز علت این امر را می توان در عدم آمادگی ذهنی مردم آن دوره دانست.

ضرورت وجود حکومت از دیدگاه نایینی

بطور کلی در منابع دینی، تأکید بر نقش حیاتی حکومت و ضرورت وجود آن، به حدی است که در تمامی رهیافت های سنتی حتی وجود حاکم ظالم، از هرج ومرج و بی حکومتی، ارجح است. بر همین اساس نیز آیت الله نائینی نیز وجود حکومت را لازم می داند. دوام نظام عالم و زندگی نوع بشریت، یک ضرورت می داند، به طوری که اثبات ضروری بودن حکومت، اقدام نخستش در رساله اش است اما نکته اساسی اینکه، با توجه به شرحی که در طول رساله آیت الله نائینی آمده است، مشخص می ­شود که منظور وی از سلطنت، همان حکومت است و بیان واژه سلطنت به منظور ارایه مصداق به جای کلیت قضیه است.

 نائینی به مبانی دینی ضرورت حکومت در اجتماع بشری اشاره می کند. برای حفظ دین و جامعه، معتقد است از آنجا که انسان ها زیاد خواه و قدرت طلب هستند و دچار طغیان امیال نفسانی هستند، مگر معصومان و مردان صالح عادل که خود مراقب احوال خویش اند، باید نیرویی در جامعه باشد تا حفظ آزادی و عدالت و مانع طغیان شود که او آن را قوه مسدوده می نامد؛ یعنی نائینی به طور واقع‌بینانه منبع کنترل بیرونی را بر کنترل درونی ترجیح می دهد. بر همین اساس، نائینی می گوید، سلطنت خواه قائم به شخص واحد باشد، یا به هیات جمعیه، به حق باشد یا به اغتصاب، به قهر باشد یا به وراثت یا به انتخاب، باید به حفظ شرف، استقلال و قومیت هر قومی و امتیازات آن قوم، چه امتیازات دینیه باشد یا وطنیه، قیام نماید و ادامه می دهد، به همین دلیل است که در شریعت مطهره، حفظ اسلام را اهم جمیع تکالیف و سلطنت را از وظایف و شئون امامت مقرر فرموده اند. به اعتقاد وی در نبود  حکومت، جهات امتیازیه، مذهب، شرف و استقلال وطن و قومیتشان به کلی نیست و نابود خواهد شد، هر چند که به اعلی مدارج ثروت، مکنت، آبادی و ترقی مملکت، نایل شوند. در کل از منظر آیت الله نائینی، حکومت در مفهوم عام، ۲ وظیفه اصلی را برعهده دارد: نخست به داخل جامعه و کشور محدود است، یعنی حفظ نظامات داخلی، تربیت اهالی و احقاق حق و دوم جلوگیری از مداخله بیگانگان و اجانب است و همان است که در زبان سیاسی شایع در عصر نائینی و در اقتباس از جوامع اروپایی «حفظ وطن» نامیده می شود که او این ۲ وظیفه را احکام سیاسیه می ­خواند.

انواع حکومت از دیدگاه نائینی

بطورکلی همه نظریه های فقهی درباره مشروطه، از تعریف و تقسیم انواع سلطنت آغازمی شود. بر همین اساس هم نائینی بر محدود ساختن اختیارات سلطان تأکید می کند و آن را به ولایتیه یا مشروطه و تملیکیه یا استبدادیه تقسیم می کند.

نائینی همچنین در توضیح راجع به ویژگی های حکومت مشروطه می گوید، در این نوع حکومت، مقام مالکیت، قاهریت و فاعلیت مایشاء و حاکمیت مایرید اصلاً در بین نباشد. اساس سلطنت فقط بر اقامه همان وظایف و مصالح نوعیه متوقفه بر وجود سلطنت مبتنی و استیلای سلطان به همان اندازه محدود و تصرفش به عدم تجاوز از آن حد مقید و مشروط است. آحاد ملت با شخص سلطان در مالیه ها و غیرها از قوای نوعیه شریک و نسبت همه به آن ها متساوی و یکسان و متصدیان امور همگی امین نوعند، نه مالک و مخدوم.

وی بر این باور است که اگر حکومت های استبدادی در جوامع اسلامی مدتی دیگر ادامه یابند، هیچ چیزی برای آنان باقی نخواهد ماند و آن ها نمی توانند به پیشرفت و ترقی دست یابند. پس با توجه به این مساله، بیان می کند که اگر این حکومت ها به حکومت مشروطه تحول پیدا کنند، دور نیست که عظمت و شوکت سابق به آنان باز گردد. در مجموع، از عمق و فحوای کلام نائینی درباره حکومت مشروطه چنین برمی آید که وقتی حکومت، مشروطه شود، مستحکم و غیرقابل نفوذ می شود و یک چنین حکومت مردمی نیرومندی به حفظ و رشد ارزش ها و هویت مذهبی- میهنی خود کمک  می کند.

کتاب تنبیه ُالاُمَّه و تَنْزیه ُالمِلَّه

مهم ترین اثر میرزای نائینی که شهرت سیاسی و اجتماعی وی به دلیل نگارش آن است، تنبیه الامه و تنزیه المله به شمار می رود. وی این کتاب را در ۱۳۲۷ هجری در دوران استبداد صغیر نوشت. تنبیه الامه به معنای آگاه کردن امت اسلام به ضروریات شریعت بوده و تنزیه المله یعنی منزه دانستن دین اسلام از بدعت استبداد است.

این کتاب یکی از معروف ترین رساله ها درباره مبانی فکری و ابعاد گوناگون حکومت مشروطه بر اساس نگرش شیعی است. در واقع انگیزه نائینی از نگارش این کتاب دفاع از مشروطه و توجیه شرعی آن و اثبات تخالف ذاتی استبداد با اسلام، احکام و آموزه های آن بود. وجه تسمیه آن کتاب نیز این بود که می خواست تا ساحت اسلام را از این تهمت که با استبداد موافق و با مشروطه مخالف است، منزه و مبرا سازد و امت را از خواب غفلت بیدار و به وجوب شرعی ستیز با استبداد و تبدیل نظام استبدادی به مشروطه آگاه کند. اﻫﻤﯿﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮ آن ﺑﻪ دﺳﺖ دادن اﺻﻮل ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﻼم و ﻧﻘﺶ و ﻫﺪف ﮐﻠﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ اﺳت. این رﺳﺎﻟﻪ در واﻗﻊ ﯾﮑﯽ از اﺳﺘﻮارﺗﺮﯾﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ در ﻣﻮرد ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ اﺳﺖ که نائینی با نگارش آن ﺗﻮاﻧﺴﺖ دﮔﺮدﯾﺴﯽ ﺑﺰرﮔﯽ را در ﻓﻘﻪ ﺷﯿﻌﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد آورد.

درگذشت

سرانجام این مرجع تقلید پس از عمری تلاش و خدمت در ۲۴ مرداد ۱۳۱۵ خورشیدی ندای حق را لبیک گفت. پیکر مطهرش بعد از اقامه نماز توسط آیت‌الله سیدابوالحسن اصفهانی در کنار حرم مطهر امام علی(ع) به خاک سپرده شد.

منابع

۱-محمد حسن رجبی، علمای مجاهد، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، پاییز ۱۳۸۲.

۲-تاریخ نهضت‌های فکری ایرانیان در دوره قاجاریه، عبدالرفیع حقیقت، ج ۳.

۳-نائینی، محمدحسین. تنبیه الامه و تنزیه المله. مقدمه، ویرایش، شرح و تعلیق: روح الله حسینیان. تهران: مرکز اسناد انقلاب سالامی، ۱۳۸۶.

۴-حسین آبادیان، «نائینی و تلقی دینی از مشروطه»، گزیده مقالات پژوهشی در شناخت آراء آیت الله العظمی میرزا محمد حسین غروی نائینی، به کوشش انجمن آثار و مفاخر فرهنگی استان اصفهان همکاری محمدحسین یاری و محمد نوری. اصفهان: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی استان اصفهان  ۱۳۷۹