مقدمه:
از بین ماههای سال، تنها نام ماه مبارک رمضان در قرآن کریم آمده و عظمت آن ماه هم به نزول قرآن است که: «شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ.» (بقره / 185) قرآن کریم مسلمانان را در این ماه به قرآن خواندن و روزه گرفتن فراخوانده؛ روزه یا همان کار به ظاهر دشواری که البته وقتی روزه دار خود را مخاطب ندای خداوند ملاحظه کرد، کار روزه بر او آسان می شود: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا کتِبَ عَلَیکمُ الصِّیامُ.» (بقره: 183)

سالکان راه خدا، ماه مبارک رمضان را آغاز سال خود قرار می دهند و محاسبه را نیز از این ماه جدّی تر گرفته، برنامه سنگین تری را  موافق موازین شرع  برای خود تدارک می بینند و بدان عمل می کنند تا بتوانند بیشترین و بهترین بهره را از لحظات نورانی این ماه، ماه میهمانی خدا، ماه باز بودن درهای آسمان و درهای مغفرت و رحمت الهی ببرند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله، در آخرین جمعه ماه شعبان، طی سخنان بسیار ارزشمندی، پس از معرفی ماه مبارک رمضان، راههای بهره گیری از این ماه را نیز به مردم نشان دادند، از جمله فرمودند: «یا أَیهَا النّاس، اِنَّ اَنْفُسَکم مُرهُونَةٌ بِاَعْمالِکمْ، فَفَکوها بِاستِغفارکم؛ مردم شما در بندهای سنگین کردارهای نادرستتان گرفتار آمده اید، پس با طلب غفران الهی و استغفار در این ماه، خود را از این بندها و زنجیرها آزاد کنید!»

امّا آنچه در این نوشتار به اختصار بیان می گردد، سیره عملی برخی از بزرگان دین در ماه صیام است که مراحلی از عرفان را طی کرده و در همین دنیا، به مشاهده ملکوت اعلی نشسته بودند. با توجه به حجم نوشته، ابتدا نکته هایی از سیره علمای سلف تقدیم می گردد و سپس با شرح بیشتری به سیره عملی عارفِ واصل، حضرت امام خمینی(ره)، به همراه سخنان ایشان درباره این ماه عزیز خواهیم پرداخت.

شایان ذکر است که همه مؤمنان و در مرتبه بالاتری، عالمان دینی با فرا رسیدن ماه مبارک، بر میزان قرائت قرآن کریم می افزایند، تهجّدها و نماز شبهای خود را طولانی می کنند، شبها را بیشتر بیدار مانده و احیاناً تا سحر به مناجات و خواندن دعاهای سحر و از جمله دعای معروف به ابوحمزه ثمالی می پردازند، از فقیران دستگیری بیشتری می کنند و از زبان و چشم و گوش و جوارح خود مراقبت افزون تری می نمایند. بنابراین آنچه در پی می آید، علاوه بر موارد فوق بوده و یا بر آن تأکید می نماید. مقدمه را با این جمله از رسول گرامی اسلام به پایان می بریم که در پاسخ امیر مؤمنان علی علیه السلام که پرسیدند: بهترین عمل در این ماه کدام است؟ فرمودند: «اجتناب از محرّمات الهی!». مرحوم محدث قمی، در کتاب شریف مفاتیح الجنان، ذیل عنوانِ «فضیلت ماه مبارک رمضان» ترجمه زیبایی از این خطبه پیامبر را آورده اند.

سیره علما در ماه مبارک رمضان
1. عارف کامل، آیت الله العظمی محمدعلی شاه آبادی (ف 1328 ش.) استاد حضرت امام خمینی (ره):

یکی از خصوصیات مرحوم آیه اله شاه آبادی، توجه مخصوص ایشان به شبهای قدر بود و جمعیت انبوهی برای شبهای احیای ایشان می آمدند. حتی در حیاط و صحن مسجد می نشستند و از مراسم احیای ایشان بهره می بردند. خصوصیت آقای شاه آبادی هم این بود که فقط خودشان احیاء را برگزار می کردند و به هیچ وجه آن را به دیگری واگذار نمی کردند. احیایی که ایشان می گرفت واقعاً بی نظیر بود. در هنگام سخنرانی و خواندن دعای ایشان، گویی در و دیوار مسجد هم به گریه درمی آمدند.[1]

2. آیت الله العظمی حاج سید علی قاضی طباطبایی (1285  1366 ق)، استاد علاّمه طباطبایی، آیت الله العظمی بهجت و....

در دهه اول و دوم ماه رمضان مجالس تعلیم و اُنس در شبها بود. حدود چهار ساعت از شب گذشته شاگردان به محضر ایشان می رفتند و دو ساعت مجلس طول می کشید. ولی در دهه سوم مجلس تعطیل بود و مرحوم قاضی تا آخر ماه رمضان دیده نمی شدند و هر چه شاگردان به دنبال ایشان می گشتند، در نجف، در کوفه، در مسجد سهله و یا در کربلا، ابداً اثری از ایشان نبود.[2]

3. آیه الله میرزا حسین خلیلی (از رهبران مشروطه)

حاج میرزا حسین خلیلی دهه آخر ماه رمضان را در مسجد کوفه معتکف بود و در بین الطلوعین زیارت عاشورا از او ترک نمی شد.[3]

4. آیت الله میرزا جواد آقاملکی تبریزی (ف 1304 ش) از اساتید اخلاق امام خمینی(ره)

مرحوم ملکی اهل عبادت و تهجّد و از بَکائون زمان خویش بود. سه ماه رجب و شعبان و رمضان را به طور متوالی روزه می گرفت و در قنوت نمازهای نافله مرتب این بیت [حافظ] را می خواند:

 

زان پیشتر که عالم فانی شود خراب

ما را ز جام باده گلگون خراب کن[4]

 

5. آیه الله العظمی محمدکاظم آخوند خراسانی (ره) (ف 1290 ش)

آخوند در وقت صبح و مغرب نماز به جماعت می گزارد، الاّ در ماه مبارک رمضان که هر سه وقت نماز را به جماعت ادا می نمود و نوافل شبانه روزی از آن جناب فوت نمی شد.[5]

6. محدّث قمی (ف 1319 ش) صاحب کتاب شریف مفاتیح الجنان، سفینة البحار و....

آیت اله حاج شیخ عباس قمی، محدث شهیر، هنگامی که در ماه مبارک رمضان در مشهد بودند، در مسجد گوهرشاد منبر می رفتند و به موعظه می پرداختند. برخورد ایشان با آخوند ملاعباس تربتی در یکی از این روزها، نشان دهنده اوج تقوا و آزادگی ایشان از یک طرف، و مقام بلند حاج آخوند تربتی از طرف دیگر است:

«هنگامی که محدث قمی در مشهد اقامت داشت، ماه رمضان در مسجد گوهرشاد منبر می رفت. مرحوم آخوند ملا عباس تربتی که از علمای ابرار و روحانیون پارسا بود، از تربت حیدریه، محل اقامت خود، به مشهد آمده بود تا در ماه رمضان از منبر حاج شیخ عباس قمی استفاده کند. ملا عباس تربتی با محدث قمی سابقه دوستی داشتند و با همدیگر صمیمی بودند. یک روز محدث قمی از بالای منبر چشمش به آخوند ملاعباس تربتی می افتد که در گوشه ای از مجلس پرجمعیت وی نشسته و به سخنان وی گوش می دهد. همان وقت می گوید: ای مردم، آقای حاج آخوند تشریف دارند، از ایشان استفاده کنید و با آن کثرت جمعیت که برای او آمده بودند و مهیای استماع از وی بودند، از منبر به زیر می آید و از حاج آخوند ملا عباس تربتی می خواهد که تا آخر ماه رمضان به جای ایشان در حضور آن جمعیت منبر برود و در آن ماه، دیگر خود به منبر نرفت.

 

غلام همت آنم که زیر چرخ کبود

ز هر چه رنگ تعلق پذیرد آزاد است[6]

 

7. آیت الله علامه طباطبایی(ره) (ف 1360 ش) مفسر کبیر قرآن و فیلسوف شرق

شبهای ماه رمضان تا صبح بیدار بود. درس تفسیر داشت، سپس مقداری مطالعه می کرد و بقیه را به دعا و قرائت قرآن و نماز و اذکار مشغول بود. علاّمه مقید بود که دعای سحر را با افراد خانواده بخواند و پیش از ماه رمضان از همسایه ها اجازه می گرفت که اگر برای سحر خواب ماندند، آنها را بیدار کند. ایشان در همان درس فرموده بودند که من در طول عمرم تا به حال به یاد ندارم که شبهای ماه رمضان را خوابیده باشم.[7] علامه حسن زاده آملی می نویسد: وقتی به حضور شریف علامه طباطبایی رضوان الله تعالی علیه تشرف حاصل کرده بودم و عرض حاجت نمودم، فرمود: آقا، دعای سحر حضرت امام باقر علیه السلام را فراموش مکن که در آن جمال و جلال و عظمت و نور و رحمت و علم و شرف است و حرفی از حور و غلمان نیست. اگر بهشت شیرین است، بهشت آفرین شیرین تر است.[8]

آن عارف بزرگوار، در ماه مبارک روزه خود را با بوسه بر ضریح مقدس حضرت معصومه سلام الله علیها افطار می کردند. ابتدا پیاده به حرم مشرف می شد و ضریح مقدس را می بوسید، پس به خانه برمی گشت و غذا می خورد.[9] شبهای ماه رمضان در جاهایی که مجالس روضه بود شرکت می کرد و... و گاهی با تمام وجود گریه می کرد به طوری که بدنش می لرزید.[10]

حضرت علامه شب قدر را به بحث و تحقیق آیات قرآنی احیا می کرد و تفسیرش در این شب فرخنده به پایان رسید.[11]

9. امام خمینی(ره) بنیانگذار نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران، عارف، فقیه، فیلسوف و مفسر بزرگ قرن معاصر

حضرت امام خود عامل به همه جزئیات اعمال ماه مبارک بودند و به دیگران توصیه آن را می نمودند:

توجه بکنید که ماه مبارک رمضان را به آدابش عمل بکنید، یعنی آداب روحی اش. فقط دعا نباشد، دعا به معنای واقعی اش باشد؛ خواندن دعا و تذکر خدا به معنای واقعی، آن تذکری که نفوس را مطمئن می کند. آن ذکری که «بذکر الله تطمئن القلوب.» (8 / 480)

امام امت با رؤیت هلال ماه مبارک، تغییراتی در برنامه زندگی خود می دادند، از جمله دیدارهای عمومی را تعطیل می کردند تا بیشتر به دعا و قرآن و خلاصه به خودشان برسند. امام می فرمودند: «خود ماه رمضان کاری است!» (نشریه حوزه: ش 45، ص 35) امام در ماه رمضان شعر نمی سرودند و نمی خواندند و گوش نمی دادند. سراسر ماه را به انجام مستحبات مربوط به ماه سپری می کردند. (پاسدار اسلام، ش 93، ص 31) در ماه رمضان از شب تا صبح عبادت، نماز و دعا به جا می آوردند. بعد از نماز صبح مقداری استراحت می کردند و صبح زود برای کارهایشان آماده بودند. (سرگذشتهای ویژه، ش 4، ص 129)

همچنین چند روز قبل از ماه مبارک رمضان دستور می دادند که چند ختم قرآن برای افرادی که مد نظرشان بوده قرائت شود. (برداشتهایی از سیره امام، ج 3، ص 10) و در ماه مبارک، در هر زمان کسی به نزد ایشان می رفت، امام را در حال قرائت قرآن می دید. (همان) و در جلساتی که قاریان قرآن حضور داشتند و آیاتی قرائت می شد، ایشان به جای نشستن روی صندلی، روی زمین می نشستند. (همان، ص 11) قرائت یک جزء قرآن، عادت روزانه شان بود، ولو ضعف داشتند (فصل سبز، ص 47) و در ماه مبارک رمضان، هر روز ده جزء قرآن می خواندند و تا پایان ماه ده بار قرآن را ختم می کردند. (همان، ص 8)

امام (ره) تا در نجف بودند، در گرمای پنجاه درجه روزه می گرفتند و نماز ظهر را به جماعت برگزار می کردند و نوافل ظهر و عصر را نیز به جا می آوردند. (پا به پای آفتاب، ج 4، ص 102) و تا نماز مغرب و عشاء را همراه با نوافل به جای نمی آورد، افطار نمی کرد. (سرگذشت های ویژه، ج 1، ص 98) و در اوقاتی که در گرفتن روزه شبهه داشتند مسافرت می کردند و روزه را وقتی می گرفتند که بر ایشان ضرر نداشته باشد. غذای افطارشان نیز بسیار ساده و کم بود. (هفته نامه سروش، ش 476)

حضرت امام(ره) درباره نزول قرآن و جبرئیل امین می فرمودند:

ماه مبارک، مبارک است چون معنویت رسول اکرم(ص) وحی را نازل کرده است و همین معنویت، جبرئیل امین را هم وارد در دنیای خاکی کرده است. (20 / 248  249)

امام و توصیه به دعا و مناجات
حضرت امام(ره) به خواندن دعاهای ماه مبارک رمضان، خواندنی با توجه بسیار توصیه می کردند. (20 / 268) و به تدبر در دعاهای ماه مبارک امر می فرمودند (20 / 250) از جمله به دعای امام سجاد علیه السلام، مشهور به دعای ابوحمزه ثمالی (20 / 250). می فرمودند: این دعای ابو حمزه، کم نظیر است و باید آن را با تأمل خواند و مشتمل بر اسراری است که نیاز به شرح دارد و اهل نظر و اهل معرفت باید آنها را شرح کنند. (20 / 250) گرچه مسئله بزرگ تر از آن است که در فکر ما یا در عقل عقلا یا در عرفان عرفا بیاید. مسئله ای است که [تنها] اولیا می دانند چی است قضیه... و در مقابل چه عظمتی، هستیم و سر و کار ما با کیست. (20 / 268)

در این مخاطبه بین حبیب و محبوب و مناجات بین عاشق و معشوق، اسراری است که جز او [خداوند] و حبیبش [پیامبر اکرم(ص)] کسی را بر او راه نیست... شاید حروف مقطع در بعضی سور... از این قبیل باشد... و شمه ای از این اسرار به وسیله اهل بیت وحی که از سرچشمه جوشان وحی بر آنان جاری شده به دیگران به قدر استعداد می رسد و گویی بیشتر مناجاتها و ادعیه برای این امر انتخاب شده است.

آنچه در ادعیه و مناجات معصومین علیهم صلوات الله و سلامه می یابیم، در اخبار که اکثراً به زبان عرف و عوام است، کمتر یافت می شود. (18 / 447)

امام(ره) که خود را موظف به خواندن ادعیه ماه رمضان المبارک کرده بودند، دعاهای ائمه علیهم السلام را فقط برای تعلیم ما نمی دانستند، بلکه: دعا برای خودشان [ائمه(ع)] بوده است، خودشان می ترسیدند؛ از گناهان خودشان گریه می کردند تا صبح. از پیغمبر گرفته تا امام عصر  سلام الله علیه  همه از گناهان می ترسیدند. گناه آنها غیر از آنی است که من و شما داریم. آنها یک عظمتی را ادراک می کردند که توجه به کثرت از گناهان کبیره است پیش آنها؛ ولو به امر خدا بوده است.... (20 / 268)

ماه رمضان است حالا. شبها مجالس داشته باشید. مردم را دعوت بکنید به این که مجالس انس داشته باشند، مجالس احکام داشته باشند، مجالس دعا داشته باشند، شهر دعاست، شهر توسل به خداست. (17 / 498)

امام امت، دعوت و ورود به ضیافت الهی را نعمت بزرگ الهی می دانستند که باید بندگان، شکر آن را به جای آورند:

چه بگویم در مقابل این نعمت بزرگ الهی که ملتها را دعوت کرده است به ضیافة الله، ضیافة الله با همه اسماء؛ و ما چگونه شکر این نعمت را به جا بیاوریم؟ ما که خودمان را می شناسیم که هیچ نیستیم، هرچه هست اوست! (18 / 497 - 498)

و شیوه شکرگزاری را هم چنین بیان می دارند: ماه مبارک را به تذکر خدا، به ذکر خدا و به رحمتهای خدا که به شما عنایت کرده است شکرگزاری کنید و ذکر خدا را بگویید، یاد خدا را بکنید. (18 / 480)

کلام آخر: توصیه به جوانان
ما باید حساب کنیم ببینیم که آیا وارد شدیم در این میهمانخانه یا اصلاً وارد نشدیم؟ راهمان دادند به این ضیافتخانه یا نه؟ استفاده کردیم از این ضیافت الهی یا نه؟ البته حساب امثال من با کرام الکاتبین است. اما من به شما آقایان و به هر کس که این کلمات به او می رسد، و خصوصاً طبقه جوان عرض می کنم که آیا در این مهمانخانه رفتید؟ استفاده کردید؟ از شهوات خصوصاً شهوات معنوی چشم پوشیدید؟

جوانها متوجه باشند که در جوانی می شود اصلاح کند انسان خودش را. هر مقداری انسان سنش زیاد می شود، اقبالش به دنیا بیشتر می شود. جوانها نزدیک ترند به ملکوت... شماها در فکر باشید که اگر از این ضیافت درست بیرون آمدید، آن وقت عید دارید! (21 / 45)

خداوند تبارک و تعالی به ما توفیق بدهد که در این ماه شریف [شعبان] و ماه شریف رمضان از این مسائل هم یک حَظّی، ولو یک جلوه کوچکی در دلها و قلبهای ما واقع بشود! (17 / 458)

پی نوشت ها

[1] عارف کامل، ص 92.

[2] مهر تابان، ص 26  27.
[3] زندگانی و شخصیت شیخ انصاری، ص 249.
[4] آینه دانشوران، ص 351.
[5] گزیده سیمای فرزانگان، ص 127.
[6] فضیلت های فراموش شده، ص 10، به نقل از سیمای فرزانگان.
[7] روزنامه جمهوری اسلامی، 23 آبان 1370، ویژه نامه.
[8] روزنامه کیهان، 23 آبان 1375، ص 6.
[9] رمز موفقیت استاد مطهری، علی باقی نصرآبادی و حمید نگارش، ص 53 - 54.
[10] یادنامه علامه طباطبایی، ص 172 - 174.
[11] یادها و یادگارها، علی تاج الدینی، ص 82 - 83 .

 

 منبع : پیام » ویژه رمضان 1387 - شماره 90؛ نصیری، محمد