نظام وفا آرانی، یکی از شاعران و نویسندگان برجسته معاصر بود که با ادب، فرهنگ و عرفان کلاسیک به خوبی آشنا بود. او ضمن توجه به ساختار اشعار به غنای مضامین تعلیمی و اخلاقی نیز اهمیت می‌داد به گونه‌ای که تربیت و اخلاق را اساس زندگی آدمی می‌دانست.

هر شاعر و اندیشمند متعهد و دلسوز به جز توجه به مبانی فرمالیستی و زیباشناسی شعر به کارکرد و چگونگی محتوا و سطح اندیشگی آن نیز می اندیشد. نظام وفا هم از آن شاعران و ادیبانی محسوب می شد که ضمن توجه به فرم و ساختار اشعار و آثار خویش به غنای مضامین تعلیمی اخلاقی آن هم اهمیت می داد به گونه ای که تربیت و اخلاق را اساس زندگی آدمی میپنداشت. نظام وفا با غور و تعمق در میراث عرفانی ادب و عرفان کلاسیک بارها از ثمرات چنین میراث گران بهایی بهره برده و در آثار خویش نمودهایی از آن را ذکر کرده است.

توجه و تاکید نظام وفا به صفاتی همچون پاک دامنی، صبر و بردباری، آزادمنشی و درونمایه در اشعار از دغدغه های وی در عملی کردن آموزه های تعلیمی اخلاقی در میان مردم و قشرهای مختلف اجتماعی به شمار می رفت؛ دغدغه ها و ویژگی هایی که در آیینه زندگی و شخصیت خود او به خوبی منعکس است.(۱)

نظام وفا یکی از شاعران و نویسندگان برجسته معاصر است. وی در خانواده ای اصیل و اهل ذوق، شعر و ادب پرورش یافت و با تجربیات گران بهایی همچون ۴۰ سال آموزگاری، عاشق پیشگی در جوانی، حشر و نشر با شاعران و بزرگان معاصر و سفر به اروپا اشعار، نوشته ها و نمایشنامه های ارزشمند و متنوعی از خود به یادگار گذاشت و شاعران و ادیبان بزرگی همچون نیما پروراند. نظام با ادب، فرهنگ و عرفان کلاسیک به خوبی آشنا بود و بارها در آثارش از بزرگانی همچون خیام، سعدی، مولوی و حافظ یاد کرده و از آنها به لحاظ صورتی و محتوایی تاثیر پذیرفت.(۲)

یکی از مظاهر بارز و در عین حال با اهمیت نوشته های نظام بازتاب مضامین تعلیمی اخلاقی و گاه عرفانی مذهبی در چنین آثاری است؛‌ به گونه ای که با مطالعه چنین مضامینی می توان نظام را یک شاعر و معلم اخلاق تلقی کرد که دغدغه های بسیاری در زمینه اخلاقی زیستن، دین و جامعه دارد و آرمان شهر خود را در جامعه ای فضیلت گرا و آزادمنش جست و جو می کند.

زندگینامه

نظام وفا در ۱۲۶۷ خورشیدی در آران و بیدگل چشم به جهان گشود. نظام از ۶ سالگی به مکتب رفت و خواندن و نوشتن آموخت. وی برای ادامه تحصیل به کاشان می رفت و از محضر استادانی همچون سیدمحمدرضا مجتهد صرف و نحو، فقه، اصول، کلام و معانی و بیان و بدیع می آموخت. نظام کلاس های درس استادان خود را به روضه های عشق و عرفان تشبیه کرده که ثمره چنین مجالسی پاکی اخلاق، گرمی قلب، اهتزاز روح و جمال زندگانی برای وی بوده است.

نظام پس از این وقایع برای تکمیل معلومات خود به عراق رفت و در مدارس صدر و میرزای کربلا، نجف و کاظمیه به کسب علوم و معرفت دینی پرداخت. وی پس از ۲ سال اقامت به تهران بازگشت. در تهران زبان فرانسه را در مدرسه آلیانس فراگرفت و از این زمان به بعد آموختن و آموزاندن علقه و حرفه اصلی نظام محسوب می شد و چنانکه خود او گفته در مدارس سن لویی، آلیانس، ایران و آلمان تدریس می کرده و ابراز امیدواری کرده که تا زنده است، علاقه وی به این خانه و ارتباط او با این خانواده قطع نشود. او تصریح کرده که ۴۰ سال به شغل آموزگاری اشتغال داشته و دبستان و دانشگاهی نبوده که رهی بدان نداشته باشد و در این ۴۰ سال هرگز یأس و خسته دلی به خود راه نداده و پیوسته دل شاد بوده است. نظام ضمن اینکه معلمی را کاری دشوار و منوط به تشویق و تسلیت های معنوی می داند، معتقد است که میان شاگرد، مدرسه و معلم همیشه باید یک جذابیت و مجذوبیت معصوم و معقول برقرار باشد. از میان انبوه شاگردان استاد وفا، نیما یوشیج بیش از دیگران بر سر زبان ها افتاده زیرا وی منظومه افسانه خویش را به استاد خود تقدیم کرده و در آغاز آن نوشت «به پیشگاه استاد نظام وفا تقدیم می کنم؛ هر چند که می دانم این منظومه هدیه ناچیزی است، او اهالی کوهستان را به سادگی و صداقتشان خواهد بخشید.» (۳)

فعالیت هنری

نظام وفا هنگام معلمی و شاعری، ماهنامه وفا را در ۱۳۰۲ خورشیدی در تهران تاسیس و منتشر کرد و حاصل سال ها هنر شاعری او، مجموعه هایی همچون حدیث دل، پیوندهای دل، معراج دل، آماج دل، حدیث عمر، یادگار اروپا،‌ مثنوی حبیب و رباب و نمایش های ستاره و فروغ، فروز و فرزانه، شاعر و نقاش، جمال و آشوب،‌ طلایی و بهرام و ناهید است.

نظام وفا در میان شاعران غزل سرای معاصر به دلایل متعددی همچون ذوق ادبی و شاعرانگی های پدر و مادر، استعداد ذاتی و طبعی نازک و سرشت هنری، تجربه عاشقی در جوانی، حشر و نشر با ادیبان و شاعران برجسته معاصر و سرانجام سفر به اروپا و کسب تجربیاتی در این زمینه و آشنایی با مبانی و اصول مکتب رمانتیک، مقام و مرتبه ای ویژه و بنیادین داشت تا جایی که تحسین بزرگانی مثل محسن هشترودی و دیگران را برانگیخت. هشترودی همگی ویژگی هایی مثل سهولت و سادگی بیان، سلامت و سهولت معانی، صدق گفتار و کلامی تسلی بخش را به شعر و نثر نظام نسبت داده و وی را شاعری توانا و نویسنده ای زبردست معرفی می کند. (۴)

نظام با غور و تعمیق ریزبینانه در آثار شاعران کلاسیک از یک سو و مطالعه و تفحص در ادب و هنر اروپا و اصول رمانتیک های فرانسه از طرف دیگر با ذهنی سرشار و دیدی نقادانه شعر می سرود و معتقد بود که شاعر با کالبد خاکی و روان افلاکی خود میان زمین و آسمان سرگردان است. مجموعه آثار نظام وفا و سروده هایش مظاهری از معراج روح و مرآت اندیشه وی محسوب می شد. نظام به عنوان شاعری خوش ذوق و آموزگاری دلسوز و پردغدغه نه تنها خود را مدیون آموزه ها و مباحث شاعران و مشاهیر ادب فارسی می دانست بلکه از آنها به نیکی یاد می کرد. در این میان اگر آثار و اشعار نظام را به لحاظ سبک شناسی محتوایی ارزیابی کنیم، مضامین تعلیمی اخلاقی و حتی گاه عرفانی و مذهبی به طور مستمر در نوشته های او دیده می شود. نظام همچون افلاطون و ارسطو و بسیاری از خردمندان و متفکران گذشته بر آن بود که هنر باید تابع اخلاق باشد و به تزکیه اخلاق و تصفیه هوای نفسانی کمک کند و اگر هنری از حدود اخلاق تجاوز کند بد و ناپسند خواهد بود. (۵)

دیدگاه نظام به ادبیات تعلیمی

ادبیات تعلیمی که یکی از مهمترین و قدیمی ترین انواع ادبی است، به نوعی اثر ادبی تعلیمی گفته می شود که دانشی را برای خواننده تشریح می کند و مسایل اخلاقی، مذهبی و فلسفی را به شکل ادبی عرضه می کند. نوشتن آثار تعلیمی از قدیم سابقه داشته است؛ چنانکه نمونه های فراوانی از آن را در اندرزنامه های ساسانی و آثاری مانند جاویدان خرد، عهد اردشیر و کتاب ششم دینگرد می توان یافت. شعر تعلیمی در قدیم بیشتر شامل سروده های اخلاقی و مذهبی، عرفانی می شد اما از عهد مشروطه به بعد مسایل سیاسی و اجتماعی نیز وارد آن شد و آن را غنی تر ساخت و عملا نوعی ادبیات متعهد شکل گرفت. از آنجا که مخاطبان شعر تعلیمی مردم عادی هستند. زبانی که برای این نوع ادبی به کار برده می شد، ساده و تا حد امکان برای همگان قابل فهم بود.(۶)

بنابراین سراینده ادبیات تعلیمی هم با چه گفتن سروکار داشت و هم با چگونه گفتن برای انتخاب نوع و سطح سخنان و اندیشه ها، برای اینکه سخنان و نوشته های او مورد پسند عموم مردم قرار بگیرد. نظام بر خلاف بسیاری از شاعران هم عصر خود که به نوعی از خودبیگانگی گرفتار آمده و مذهب و معنویت را به کناری نهاده بودند، گرایش ها و دغدغه های مذهبی- دینی فراوانی داشت و بارها در آثار خویش، شیفتگی و تمایل خود را به دین و مبانی و معتقدات اسلام نشان می داد. گرایش ها و دغدغه های حکمی - عرفانی نظام وفا تا جایی بود که می توان گفت، وی به خوبی با مبانی عرفان نظری، اندیشه ها و سخنان عارفان متقدم آشنا بوده و از این میراث پربار در آثار خویش فراوان بهره جسته است. تاکید بسیار فراوان نظام وفا به دل و اهمیت آن، نکته دیگری است که می توان با تمسک به آن دغدغه های عرفانی شاعر را اثبات کرد تا بدان جا که نظام را می توان شاعر دل نامید و چنان که خود او گفته است، قلمش ترجمان دل او و اشعارش نتیجه الهام روح شاعر بوده است. (۷)

مرا شعر مرآت اندیشه است سخن شاخ و برگ است و دل ریشه است/ زبان و دل من به هم بسته اند به هم ریشه و شاخه پیوسته اند

نظام وفا یک عنصر از عناصر چهارگانه زندگانی مطلوب را بی نیازی می دانست و معتقد بود، فردی که فاقد چهار خصلت سلامتی، بی نیازی، حب و تقوا باشد، زنده است اما مالک زندگانی نیست. در سایه این خصلت های نیکوست که نظام در سایه شعر خویش می زیست و با نغمه روح، خود را بانشاط می کرد و چنانکه خودش گفته هرگز از حق تالیف آثار خویش بهره مالی نمی برد.

بدون شک مبانی و معتقدات دینی و آموزه ها و مطالعات عرفانی، مقدمه و زمینه ای بوده که نظام در طول حیات خویش سر به خاک ذلت و خواری نساید و بر افلاک آزادی تکیه زند و آسایش جاودانی را در ملک وارستگی و تجرد بجوید. سطح ذوق و سواد ادبی نظام و تعمق وی در دیوان های شاعران پیشین و تاثیر مطالعات او در پیشبرد سطح ادبی و کیفی اشعار و غزل هایش است. آن گونه که از آثار منظوم و منثور نظام بر می آید، وی بارها و با دیدی نقادانه در آثار ادبیات متقدم به ویژه خیام سعدی، مولوی و حافظ نگریسته و از خرمن ذوق، معرفت و ادب آنها بهره گرفته است. وی معتقد بود که فلسفه خیام هیچ گاه کهنه نمی شود و رباعیات وی گل همیشه بهاری است که قرون اعصار آنها و خزان ها آن را پژمرده نمی توانند ساخت و اگر ایران و ایرانی در تعظیم و تکریم خیام قصور کنند، دنیا به نوبه خود جبران خواهد کرد.

نظام در شعری با عنوان در زادگاه سعدی خاک جای او را شایسته سر نهادن و نیازمندی دانسته و گفته است:

اینجا نظام بر خاک بایست سر نهادن/ جای نیازمندی است نه خودپرستی و ناز/ جهان روشن از پرتو دانش است

کمتر اندیشمند و شاعری است که در منظومه فکری تعلیمی خویش، به علم و دانش و گرانمایگی و فرهی آن اشاره نکرده باشد و سعادت جوامع بشری را بی نیاز از آن بداند از افرادی چون فردوسی، سنایی، مولانا و میرداماد فیض گرفته تا دکارت، گوته، کانت و نیچه. در میراث فکری و ادبی به جای مانده از نظام وفا نیز تاکید بسیاری پرشکوه دانش به عنوان یک فضیلت اخلاقی تعلیمی شده است تا بدانجا که وی مأمنی استوارتر از دانش نمی داند:

به حصن دانش در حادثات جایگزین که استوارتر از این ندیده‌ام مأمن

نظام به عنوان شاعری که سال ها خوشه چین مکتب عارفان و اندیشمندان متقدم بود، بارها در آثارش به این مضمون اشاره کرده که در زمان حال و همین امروز باید خوبی کرد و خوش بود و از جهان و زندگی کام دل گرفت:

نظام کام دل امروز از جهان برگیر که اعتبار به کار جهان و فردا نیست

نظام در یکی از نامه های خویش میهن، آیین، ناموس و ملیت را چهار عنصر شرافت دانسته و تصریح کرده فردی که به وطن خود علاقه‌مند نباشد و استقلال و سیادت آن را نخواهد زبونی و زشت خویی بر سرشت و روان او چیره می شود. (۸)

این واژه ها نقش عمده ای در منظومه اخلاقی- تعلیمی نظام وفا دارند و از این رو می توان، وی را به معنای حقیقی، یک شاعر معلم تلقی کرد که همواره قلبش در پیشبرد و اعتلای معنوی جامعه و مبانی تعلیمی و مکارم اخلاقی می تپیده است.

سرانجام

نظام وفا در بهمن ۱۳۴۳ خورشیدی در تهران چشم از جهان فروبست. پیکر او را در حرم حضرت عبدالعظیم در شهرری به خاک سپردند.

منابع:

۱. آشنایی با نقد ادبی، عبدالحسین زرین کوب، انتشارات سخن، تهران۱۳۷۴

۲. احوال و آثار و آرای فرانسیس بیکن، محسن جهانگیری، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران ۱۳۶۹

۳. انوع ادبی، سیروس شمیسا، ج ۵، انتشارات فردوسی، تهران، ۱۳۷۶

۴. بوستان، مصلح الدین سعدی شیرازی، تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، انتشارات خوارزمی

۵. دیوان، شمس الدین محمدحافظ شیرازی، به سعی سایه، نشر کارنامه، تهران۱۳۸۵

۶. غزلیات شمس تبریز، جلال الدین محمد بلخی، مقدمه، گزینش و تفسیر محمدرضا شفیعی کدکنی، ج ۲، انتشارات سخن، تهران، ۱۳۸۷

۷. کلیات خمسه نظامی، نظامی گنجوی، به تصحیح وحید دستگردی، انتشارات نگاه، تهران۱۳۷۲

۸. نیما یوشیج، گردآوری و تدوین سیروس طاهباز، ج ۵، انتشارات نگاه، تهران ۱۳۸۰