آیت‌الله ملا محمدکاظم‌ خراسانی‌ یکی از فقها و علمای بزرگ تـاریخ معاصر بود که رهبری جریان مذهبی در انقلاب مشروطه را بر عهده داشت. او برای حفظ کیان و استقلال کشور از هیچ کوششی دریغ نکرد و به سبب نقش‌آفرینی در جهت استقرار مشروطه، جایگاه سیاسی و معنوی والایی یافت.

زندگی نام آوران و ژرف اندیشان را بر کاغذ آوردن، کاری بس دشوار است. گوشه های روشن زندگی این رادمردان که برگ هایی زرین در تاریخ اسلام به جای گذاشتند، برای همیشه در گیتی جاودان می ماند. همچنین جایگاه و نقش مراجع دینی در جامعه اسلامی و روابط آنها با طبقه حاکم و مردم از مباحث مهم تاریخ ایران دوره اسلامی به ویژه در ۲ سده اخیر است. بیداری و هوشیاری مراجع در برخورد با جریان‌های سیاسی زمانه و واکنش به کارکرد حکومت در سیاست‌گذاری‌های داخلی و خارجی و تاثیر و اهمیت بسزای روحانیت در جامعه و سیاست، مهم‌ترین انگیزه در بررسی حیات مراجع دینی در دوره قاجار و مشروطیت به شمار می‌آید. از جمله روحانیان موثر در روند سیاسی دوره قاجار آخوند خراسانی است که با دخالت مستقیم در نهضت مشروطیت ایران و حکم به وجوب آن، هم به رهایی مردم از فلاکت زندگی در زیر بار حکومت استبدادی، مدد رساند و هم حکومت مشروطه را از عناصر غربزده و ضد مذهبی تصفیه کرد. او با دخالت مستقیم در متن نهضت مشروطیت، سایه روحانیت تشیع را در سراسر پهنه انقلاب مشروطه گسترد و اندیشه‌های روحانی و مذهبی خود را بر آن تحمیل کرد و مانع آزادی عمل انقلابیون غربزده ضدمذهب شد. ملا محمد کاظم خراسانی، صاحب کفایه الگویی از جمله رادمردانی است که بهار زندگی را بسی سخت گذراند و در آزمون الهی سربلند و سرفراز به در آمد و تا آنجا پیش رفت که یک خط نوشته اش پادشاهان دوره قاجار را برای همیشه از ایران فراری داد و آهنگ جهادش لرزه بر اندام روس و انگلیس انداخت.(۱)

زندگینامه آخوند خراسانی، صاحب کفایه

محمدکاظم خراسانی در مشهد چشم به جهان گشود و در پرتو تربیت پدر و مادر، سال هایی چند از زندگی را سپری کرد. او برای فراگیری علوم دینی به مدرسه علمیه رفت و سالیان متوالی با همتی والا، مقدمات و مقداری از سطح را با هوش کم نظیری که داشت، پشت سر گذاشت. این بار به خدمت خانواده خود رسید و گفت: دیگر اینجا برای من تازگی ندارد، من آنچه در اینجا بود، فراگرفتم. اکنون می خواهم، راهی نجف شوم و از مرکز علم و دانش استفاده کنم.

در نجف بی درنگ مشغول تحقیق و بررسی و تحصیل شد. نخستین استادش شیخ مرتضی انصاری از استادان مجتهد و اقیانوس علم و دانش آن دوران به شمار می رفت.

آخوند خراسانی در این زمان تصمیم گرفت تا کفایه الاصول را بنویسد. این کتاب از مهمترین کتاب های اصولی است که با بیانی شیوا، خالی از زوائد و پر از نظریات جدید و جالب در علوم اصول نگاشته شده و جزو کتاب هایی است که همواه در حوزه های علمیه در درجه بالای سطح تدریس می شود و تا کنون چندین بار به چاپ رسیده است. بیش از ۱۲ دانشمند بر آن تقریر نوشته و بیش از ۱۰۰ روحانی زبردست آن را شرح کرده یا بر آن حاشیه نوشته اند. حاشیه بر رسائل، حاشیه بر مکاسب، حاشیه بر منظومه حاجی ملاهادی سبزواری، حاشیه بر اسفار ملاصدرا، رساله ای در وقف، رساله ای در رضاع، روح الحیاه فی تلخیص نجاه و چندین کتاب دیگر که همگی نوشته آخوند خراسانی هستند در باب فقه و اصول و فلسفه به نگارش درآمده است.(۲)

آخوند خراسانی، حماسه ساز تاریخ معاصر ایران

ملا آخوند خراسانی از سلسله حـماسه سـازان تاریخ ایران است. وی مرجع تقلیـد، مـدرس کـم نظیر حوزه‌ علمیه نجف و رهبر انقلاب مـشروطه بـود. تـمام تاریخ نویسان مشروطه، حتـی آنـان کـه‌ دشمن‌ روحانیت‌ و استیلای فرهنگ غـرب در ایران بـودند، رهـبری او را در نهضت مشروطه‌ پذیرفته‌ اند. از مهمترین و برجسته ترین فرازهای حیات خراسانی نقش بـسیار مـهم‌ و مــؤثر و قـاطع‌ او در تأسیس و تحکیم مبانی مشروطیت ایران است. او بزرگترین مرجع‌ تقلیـد و بـا نفوذترین پیشـوای روحـانی عالم تشیع در آن عصر شناخته می شد. با در نظرگرفتن شخصیت رفیـع‌ حکم او بـه وجــوب مـشـروطیت، اثـری قطعـی و انکارناپـذیر در تقویـت موقعیـت‌ مشروطه‌ خواهان و تأیید و تثبیت مشروطیت ایران داشت. از مهمترین‌ و بارزترین‌ کتاب هایی‌ کـه در این خـصوص دارای سندیت بالایی‌ است می توان به کتاب انقلاب مشروطیت ایران اشاره کرد.(۳)

محمدکاظم خراسانی ‌به حتم از بزرگ تـرین مـجتهدان جریان سـاز شـیعی اسـت که در صد سال گـذشته، همواره توجه دانشمندان حوزوی و مصلحان سنتی و حتی متجدد را برانگیخته است. آرای اصولی و فقهی، اندیشه هـای سـیاسی و نـظریه پردازی در حـوزه حـکومت و کشورداری و رهبری عـلمی و عـملی مشروطه‌ از جمله مواردی بود که او را مورد توجه همگان قرار می داد. یکی از مهم ترین مؤلفه های سیاست ورزی آخوندخراسانی، تلاش برای حفظ‌ استقلال‌ سیاسی و اقتصادی‌ ایران بود. او حفظ استقلال سـیاسی و اقـتصادی کشور اسلامی ایران را مصداق حفظ کیان اسلام و از اهم‌ واجبات می دانست. در نتیجه با اشغال خاک ایران توسط روسیه‌ و انگلیس‌، آخوند خراسانی تمام تلاش خود را برای بیرون راندن آنها به کار گـرفت.(۴)

ضرورت مشروطیت از دیدگاه‌ آخوند خراسانی

نسخه مشروطه در ایران در نظر آخوند خراسانی بـه جـهت علاج‌ درد فساد کارگزاران دولتی، پیچیده می شود و او قصد خود را از مشروطه خواهی همین رفع ظلم‌ و استبداد مـسلط بـر مـردم و امر به معروف ونهی از منکر و اجراء قانون اسلام بر جامعه‌ اعلام می کند. آخوند خراسانی مشروطه را با توجه بـه مـذهب هر کشوری‌ تفسیر می کند، آنجا که مـی نـویسد: «همچنانکه‌ مشروطیت‌ و آزادی‌ سایر دول و ملل عالم‌ بر مذاهب رسمیه آن ممالک مبتنی و لهذا از خلل مصون است همینطور آزادی ایران هم براساس‌ مـذهب‌ رسـمی‌ مـملکت که ابدالدهر خلل ناپذیر است، استوار شود.» به‌ عقیده‌ آخـوند خراسانی‌ تا مادامی که آزادی جامعه در چارچوب معین تعریف شود، مشکل پیشامد نمی کند و می تواند مشروطه و آزادی تعریف شـده بـاشند و بـر اساس حدود خاص و مذهب رسمی‌ کشور عمل شود. او، در مـقابل افرادی که اقدام به توجیه و تبیین نظری عملکرد حکام خودکامه می کنند، می ایستد. وی مجلس شورای ملی را ارتباط اتحاد و اتصال میان دولت‌ و ملت‌ می داند و می گوید: «مجلس شورای ملی همان رابـطه اتـحاد و اتصالی است که همیشه فیمابین دولت و ملت آرزومند آن بودیم و مفتاح تربیت و ترقیاتی است که سایر ملل نائل و ما خود را محروم‌ داشته بودیم.»(۵)

فعالیت های سیاسی آخوند خراسانی

با مطالعه اوضاع و احوال زمان صاحب کفایه از استبدادهای شاهان قاجار گرفته تا نهضت مشروطیت و همچنین هجوم روس و انگلیس به ایران در می یابیم که آن بزرگوار هیچگاه از مبارزه و جهاد باز نایستاد و در حوادثی که منافع ملی و دینی در معرض توطئه و خطر قرار می گرفت، اعلام خطر می کرد و مردم را با هشدارهای خود هشیار می ساخت. البته بحث پیرامون مسایل سیاسی آن برهه و واکنش های آخوند خراسانی بسیار است و نیاز به نگاشتن کتابی مستقل دارد. او نظام‌ مشروطیت‌ را برای رفاه حال ملت، آبادانی‌ کشور، گسترش عدالت می خواست و اداره امور کـشور را از طـریق شورا برای همه عقلا و افراد شایسته بدون امتیاز طبقه ای بر طبقه‌ دیگر و به طور کلی مساوات همه‌ آحاد ملت می دانست. واقعیت تاریخی نـشان مـی‌ دهد که‌ آخوند خراسانی در حـمایت‌ و رهـبری مشروطه پس از آغـاز اسـتبداد صـغیر دارای نقش بنیادی بود و رهبری اصـلی و بـلامنازع مشروطه دوم را بر ضد محمد علی شاه به عهده‌ داشت کـه‌ اگـر حمایت‌ های مراجع نجف نبود، امـکان تسلط بر اسـتبداد شـاه میسر نمی شد.

با مراجعه به آثار به یادگار مانده از وی می توان به این جمع بندی رسید که در ترسیم مکتب فکری و آرای سیاسی ایشان، پنج محور کلی وجود دارد که عبارتند از: اول، سیاست ورزی معصومان، دوم: سیاست ورزی فقها، سوم: نقش مردم در قدرت سیاسی یا ‏نظریه مشروطیت، چهارم، نقش دین در سیاست، پنجم، کشور و استقلال. او در مبانی فکری و اندیشه ای خود با فقها و اندیشمندان هم عصر خود اختلافاتی داشت که با ترسیم صحیح این مکتب می توان آنها را بیان کرد.(۶)

درگذشت

بسیاری از مـورخان بر این‌ عقیده‌ اند که آخوند خراسانی به مرگ طبیعی از دنیا نرفته است، بلکه به طریقی او را مسموم‌ کرده انـد تـا مـانع حرکتش به ایران شوند. او را در حـرم‌ حـضرت عـلی(ع) به خاک سپردند. فرازی از وصایای‌ آخوند به‌ فرزندانش: «از مرگ خویش نگران نیستم، چون به نزد کسی می روم که برای من‌ از شما بهتر است. شـما نیز از مرگ من نگران نباشید، چون شما را به کسی‌ می سپارم‌ که برای شما از من بهتر است.»

منابع‌ :

۱. آقا نجفی‌ قوچانی، مـحمد حـسن، ١٣٧٨،برگی ار تاریخ معاصر، تصحیح شـاکری، تهران ، نشر هـفت .

۲. خـراسانی‌، مـحمد کاظم‌ ،١٤٠٩ق ، کفایه الاصول، قم، موسسه آل البـیت .

۳. دریابیگی، محسن، ١٣٨٦، حـیات سـیاسی فرهنگی و اجتماعی آخوند. تهران موسسه تحقیقات و توسعه‌ عـلوم‌ انسانی‌.

۴. دوانی، علی،١٣٧٩، مـفاخر اسـلام، تهران انتشارات مرکز اسنادانقلاب اسـلامی.

۵. شـوستر، مورگان ،١٣٥١، اختناق‌ ایران‌ ، ابوالحسن موسوی شوشتری، تهران انتشارات صفی علیشاه .

۶ صفایی، ابراهیم،١٣٦٢، رهبران مـشروطه، تـهران، انتشارات‌ جاویدان‌ .