هنگامی که انتخابات مجلس شانزدهم و دوره نخست سنا آغاز شد، موقعیت محمدرضا پهلوی تسخیرناپذیر به نظر می‌رسید، قانون اساسی تغییر یافته بود تا رییس دولت تقویت شود. نیروهای مسلح در نظارت شخصی محمدرضا پهلوی باقی مانده بود. زمین های سلطنتی به دربار بازگردانده شده بود و بوروکراسی به ویژه دستگاه انتخاباتی کاملاً در دست سلطنت طلبان بود. به نظر می‌رسید که قدرت محمدرضا پهلوی تقریباً به اندازه دوره پیش از شهریور ۱۳۲۰ رسیده باشد. البته حقیقت این بود که محمدرضا پهلوی ۲ نقطه ضعف جدی داشت، نخست رفته رفته پشتیبانی عمومی خود را در نیمه دوم ۱۳۲۸ خورشیدی از دست داد زیرا از طرفی در موضوع نفت با انگلیس درگیر نشد و از طرف دیگر قدرتمندتر شدن او مردم را بیش از پیش به یاد پدر دیکتاتورش می‌انداخت. دوم آنکه نه تنها برای مشاوران و جنگ افزارهای نظامی بلکه برای کمک های اقتصادی برای آغاز برنامه جنجالی هفت ساله به آمریکا وابسته بود اما آمریکا بنا به دلایلی به سادگی حاضر نبود، چیزی ببخشد. (۱)

همچنین آغاز مجلس شانزدهم با کشمکش قانونی میان مصدق و محمدرضا پهلوی سپری شد. در واقع به دنبال برگزاری انتخابات دوره ۱۶ مجلس و تلاش دربار محمدرضا پهلوی برای تشکیل مجلس فرمایشی و جلوگیری از ورود مخالفان از جمله مصدق به صحنه سیاست، جمعی به عنوان اعتراض به دخالت دولت در انتخابات در دربار متحصن شدند و موفق شدند تا در ۲۱ آبان ۱۳۲۸خورشیدی جبهه ملی را تاسیس کنند. هدف آن‌ها ایجاد حکومت ملی به وسیله تأمین آزادی انتخابات و آزادی افکار بود. آنان خود را طرفدار تأمین عدالت اجتماعی و حفظ قانون اساسی می‌دانستند. (۲)

زمینه های شکل گیری جبهه ملی

در ۲۲ مهر ۱۳۲۸ خورشیدی که محمدرضا پهلوی در پی کمک‌های آمریکا برای سفر به آن کشور آماده می شد و وزیر کشور هم می خواست تا افراد مورد تایید خود را وارد مجلس شانزدهم کند، ضعف هایی که در بالا به آنها اشاره شد، خود را نشان دادند. یک روز پیش از رفتن شاه، جمعیتی از سیاستمداران، دانشجویان و تجار بازار به رهبری محمد مصدق وارد محوطه کاخ شدند تا به نبود انتخابات آزاد اعتراض کنند. هنگامی که تظاهرکنندگان به حیاط دربار رسیدند کمیته‌ای ۱۲ نفری به سرپرستی مصدق انتخاب کردند تا با هژیر وزیر دربار گفت‌وگو کند.

این کمیته که به هسته اولیه جبهه ملی تبدیل شد از سه گروه تشکیل می شد. اعضای گروه اول عبارت بودند از سیاستمداران ضد دربار برجسته مانند امیر علایی حقوقدان و اشراف زاده ای که در دولت قوام خدمت کرده بود؛ محمود نریمان کارمند عالی رتبه مستقلی که او هم در دوره قوام خدمت کرده بود و مشار اعظم دوست قدیمی مصدق و سیاستمدار کهنه کاری که توسط رضاخان از کشور اخراج شده بود. گروه دوم را سیاستمداران مرتبط با بازار تشکیل می‌دادند: سید ابوالحسن حائری‌زاده، مظفر بقایی حقوقدان تحصیلکرده اروپا که هواداران زیادی در بین محافظه‌کاران بازار کرمان داشت و حسین مکی کارمند جوانی از یک خانواده بازاری یزدی و نویسنده کتاب معروف تاریخ ۲۰ ساله ایران که دیدگاه مثبتی به روحانیون و نظر خصمانه ای به سلطنت پهلوی داشت. مکی، بقایی و حائری‌زاده به منزله طرفداران قوام به مجلس پانزدهم راه یافته بودند اما از حزب دموکرات کناره‌گیری کردند تا اعتراضات بازاریان علیه دولت را سازمان دهند. سومین و مهمترین گروه این کمیته را شماری از تندروهای جوان و تحصیلکرده غرب تشکیل می دادند که اغلب از طبقه روشنفکر فارسی‌زبان بودند مانند کریم سنجابی و زیرک زاده، ۲ تَن از رهبران حزب ایران علی شایگان رییس دانشکده حقوق و وزیر فرهنگ قوام در ۱۳۲۵  خورشیدی، حسین فاطمی روزنامه‌نگار تحصیلکرده فرانسه و از خانواده فاطمی اصفهان که بعدها شهید اصلی جبهه ملی شد و احمد رضوی مهندس تحصیلکرده فرانسه بود. (۳)

خواسته ها و اهداف اعضا جبهه ملی اول

اعتراض و تظاهرات در باغ کاخ سلطنتی آنچنان موثر بود که دربار وعده داد تا به بی نظمی های انتخاباتی پایان دهد. پس از این وعده کمیته ۱۲ نفری هواداران خود را پراکنده ساخت و به منزل مصدق بازگشتند و پس از بحث های طولانی تصمیم گرفتند تا ائتلاف گسترده ای به نام جبهه ملی تشکیل دهند. جبهه ملی در نخستین بیانیه عمومی خود سه خواسته مشخص را مطرح کرد: برگزاری انتخابات درست، لغو حکومت نظامی و آزادی مطبوعات. همچنین شرکت کنندگان در این جلسه مصدق را دبیر کل جبهه ملی انتخاب کردند و کمیته ای برای تدوین برنامه و اساسنامه جبهه تعیین کردند. در برنامه جبهه که چند ماه بعد منتشر شد برقراری عدالت اجتماعی و اجرای قانون اساسی، انتخابات آزاد و بیان آزادانه افکار سیاسی و توسعه و بهبود شرایط اقتصادی خواسته شده بود. (۴) مطابق اساسنامه جبهه، یک شورای مرکزی تعیین شده بود و نه از افراد بلکه از سازمان هایی مانند دفاتر روزنامه ها، اتحادیه های دانشجویی، انجمن های حرفه ای و احزاب سیاسی دعوت شده بود تا به جبهه ملی بپیوندند. مصدق هم پیش از شکل گیری جبهه و هم پس از آن پافشاری می‌کرد که ائتلافی آزاد و باز از سازمان‌ها با یک هدف عمومی برای ایران مناسب‌تر است تا یک حزب سیاسی سازمان یافته با اعضای منضبط و برنامه‌های مدون. او همچنین پافشاری می کرد که می‌خواهد نه از زبان یک حزب بلکه از زبان همه ملت سخن بگوید. (۵) بعد از مدتی چهار سازمان حزب ایران، حزب زحمتکشان، حزب ملت ایران و جامعه مجاهدین اسلام به جبهه ملی پیوستند و پشتیبانان اصلی و سازمان یافته مصدق را تشکیل دادند. جبهه ملی نماد اصلی جریان ناسیونالیسم و ملی گرایی در ایران محسوب می‌شد و در طول فعالیت خویش ادوار مختلفی را پشت سر گذاشت.

پایان جبهه ملی اول

فعالیت جبهه ملی اول از تاسیس تا انحلال را که همزمان با کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ اتفاق افتاد، می‌توان به ۲ دوره خلاصه کرد. اول، از زمان تاسیس تا ۳۰ تیر ۱۳۳۱ که در این دوره به دلیل مساله تلاش برای ملی شدن نفت نوعی همگرایی میان اعضاء وجود داشت و آن را می‌توان دوره‌ای طلایی از همکاری میان نیروهای تحول‌خواه به حساب آورد. اما دورهٔ دوم فعالیت جبهه ملی ایران که از نخست‌وزیری مجدد مصدق تا کودتای ۲۸ مرداد را شامل می‌شود، دورانی سرشار از اختلاف بود. طیف‌بندی‌ها میان اعضای جبهه آرام آرام به ساختار کلی آسیب می‌رساند. واگرایی اعضا تا آنجا پیش رفت که وقتی نیروهای نظامی و هواداران شاه با همکاری نیروهای خارجی در ۲۸ مرداد دست به کودتا زده و دولت ملی مصدق را سرنگون کردند، از میان ۱۹ تَن عضو هیات موسس جبهه، تنها ۳ یا ۴ نفر در کنار مصدق بودند و دیگران یا کنار رفتند یا آشکارا علیه دولت ملی مصدق نقش‌آفرینی کرده و به جریان کودتا پیوستند. پس از سقوط دولت مصدق فعالیت جبهه ملی ممنوع اعلام شد، بسیاری از سران جبهه ملی بازداشت شدند، افرادی چون حسین فاطمی اعدام و دیگرانی به حبس‌های طویل‌المدت محکوم شدند. اینچنین بود که عملاً جبهه ملی تا تشکیل جبهه ملی دوم فعالیتی نداشت اما برخی از مبارزان که مقاومت در برابر رژیم را ضروری می‌دانستند، نهضت مقاومت ملی را تشکیل دادند. در واقع شب بعد از کودتا حزب مردم ایران جلسه‌ای تشکیل داد و از محمد مصدق اعلام پشتیبانی کرد و ایدهٔ اولیه ایجاد تشکلی برای مقابله با کودتا مطرح و در جلساتی که به میزبانی آیت‌الله سیدرضا زنجانی با حضور حسین شاه‌حسینی و ابراهیم کریم‌آبادی انجام شد، توانستند قدم‌های نخست را در شرایط خفقان پس از کودتا بردارند. هسته اولیه تشکیل دهنده نهضت مقاومت ملی شامل آیت‌الله سیدرضا زنجانی، محمد نخشب، حسین شاه‌حسینی و ابراهیم کریم‌آبادی بودند. پس از موافقت آیت‌الله سیدرضا زنجانی بیش از ۲۰۰ نسخه اعلامیه دستنویس با عنوان «نهضت ادامه دارد» تهیه و شبانه توسط ایشان، شاه‌حسینی و عباس رادنیا در بازار، خیابان شاپور و فرعی‌های خیابان فرهنگ پخش شد.

بدین ترتیب بعد از انحلال جبهه ملی اول و تشکیل نهضت مقاومت ملی، محمدرضا پهلوی در ۱۵ خرداد ۱۳۳۹ خورشیدی انتخابات مجلس بیستم را کاملاً آزاد اعلام کرد. وعده وی در اعلام انتخابات آزاد، موجب شد، رهبران نهضت ملی موقعیت را برای شکل­ گیری یک جنبش وسیع و نیرومند فراهم ببینند بنابراین چند تَن از رهبران سابق جبهه ملی و هواخواهان آن در تیر ۱۳۳۹ در هم­زمانی با سالروز ۳۰ تیر ۱۳۳۱ بیانیه ­ای با عنوان شورای جبهه ملی دوم صادر کردند و جبهه ملی دوم را تشکیل دادند. (۶) احزاب و گروه‌های تشکیل دهندهٔ جبهه ملی دوم عبارت بودند از: حزب ایران، حزب ملت ایران، حزب مردم ایران، حزب سوسیالیست، جامعهٔ سوسیالیست‌های ایران و بعدها نهضت آزادی ایران. جبهه ملی دوم در مدت ۳ سال فعالیت خود، روزنامهٔ باختر امروز را که یادآور دکتر حسین فاطمی بود، بار دیگر منتشر کرد به سازمان‌دهی اعتصاباتی در دانشگاه‌ها و دبیرستان‌های مهم پرداخت، بعد از انحلال جبهه ملی دوم، این جبهه ادوار مختلف دیگری را هم پشت سر گذاشت.

منابع

۱-  یرواند آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل محمدی، محمد ابراهیم فتاحی، نشر نی، ۱۳۷۷، ص۳۰۹

۲- [زارعشاهی، احمدعلی، علل تشکیل و انحلال جبهه‌ ملی ایران، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۰، ص۱۶

۳-  یرواند آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل محمدی، محمد ابراهیم فتاحی، نشر نی، ۱۳۷۷، ص۳۱۰

۴- جبهه ملی، برنامه و منشور جبهه ملی، باختر امروز، ۱۰تیر ۱۳۲۹

۵- غفاری، زندگی مصدق، خواندنیها، ۲۱اردیبهضشت ۱۳۲۷

۶- غلامحسین مصدق، درکنار پدرم مصدق، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، تهران، ۱۳۶۹: صص ۱۶۴-۱۶۶