آیت‌الله سیداحمد خوانساری از مراجع تقلید شیعه به شمار می‌رفت که در صفحه تاریخ فقه شیعه و حوزه‌های علمیه، نام او و آثار گرانسنگی که از خود به‌ یادگار گذاشته، همواره در اوج‌ کرامت‌ و بزرگی باقی خواهد ماند.

فقها در طول‌ تاریخ پر نشیب و فراز تشیع، همواره بزرگترین مدافعان حریم قرآن، عترت و احکام اسلام ناب محمدی‌ بوده اند. تبیین و تدقیق در مبانی اجتهاد و استخراج و استنباط قوانین علمی و عملی از منابع اصیل اسلامی، مهمترین‌ رکن‌ فقه شیعه بوده است که بـا تطور و تکامل خویش پیوسته افق های روشن تری را به روی فقه شیعه گشوده است و با نقشی که آنان در این گستره داشته اند، سبب شده تا غبار رکود و عقب ماندگی برآن ننشیند و در همه جنبه ها آکنده از طراوت و نشاط باشد. از جمله افرادی که در عصر حاضر در حوزه فقاهت شیعه درخشید و با بیش‌ از نیم سده کار بی وقفه افق های روشنی را بر روی پژوهش های فقهی گشود، آیت اللّه سید احمد خوانساری است، فقیهی که تقوا، تعبد و تعهد را چنان با علم و نبوغ خویش مزین ساخت که در صفحه تاریخ فقه شیعه و حوزه های علمیه، نام او و آثار گرانسنگی از خود به جای گذاشته، همواره در اوج‌ کرامت‌ و بزرگی باقی خواهد ماند. (۱)

زندگانی‌ علمی و فقهی

آیت‌الله احمد خوانساری در شهرستان خوانسار و در خانواده‌ ای‌ عالم و فرهیخته دیده به جهان گشود. تحصیلات مقدماتی‌ و سطوح‌ حوزوی را در آن سامان و نزد برادر والامقام خویش فرا گرفت. در اوان جوانی جهت‌ تکمیل تحصیلات خویش رهسپار حوزه علمیه اصفهان شده و به خوشه چینی از محضر اساتید آن دیار پرداخت. در دروس‌ خارج‌ فقه و اصول بزرگانی چون حاج میر محمد صادق احمدآبادی اصفهانی، آخوند ملا عبدالکریم گزی و میرزا محمد علی تویسرکانی که همگی از تربیت شدگان حوزه نجف بودند، حاضر شد و بهره‌ ها کسب کرد. علم دوستی مفرط وی باعث شد، رخت سفر بسته جهت استفاده‌ بیشتر عازم نجف اشرف شود.(۲)

در آن حوزه به مدارج عالیه ای در فقه و اصول رسید. او همچنین در ریاضیات و فلسفه‌ اسلامی‌ نیز تحقیقات عمیقی انجام داد. پس از چندی با کوله باری از علم و معرفت، رهسپار ایران‌ شد اما به مجرد آگاهی از حضور آیت الله حائری یزدی در حوزه‌ اراک‌ باز هم در مجلس درس ایشان حضور یافت و خود را بی نیاز از تحصیل علم حس‌ نکرد. پس‌ از آن که آیت الله حائری جهت تاسیس حوزه علمیه قم بدانجا مسافرت‌ کرد، به محض آن که از علاقه باطنی حاج شیخ مبنی بر حضور ایشان در قم آگاهی‌ یافت، بلافاصله رحل اقامت در قم افکند و منشا نشر و گسترش مبانی فکری حوزه‌ نجف‌ و تربیت محصلان دینی در حوزه قم شد و سال ها به‌ تدریس فقه و اصول و همچنین معقول و ریاضیات پرداخت‌ و شاگردان‌ بسیاری را تربیت کرد. وی با تقوا و زهد وصف ناپذیری که داشت، همواره‌ خود را با تمام وجود در خدمت جامعه‌ اسلامی‌ می‌ دید و هرآنچه تکلیف خویش بود با نهایت‌ اخلاص‌ عمل می‌ کرد. از این روی پذیرفـت به تـهران برود و با اقامه نماز جماعت‌ در مسجد به‌ امور دینی مردم بپردازد. (۳)

سیره سیاسی

آیت الله خوانساری یکی از مراجع تقلید بود و برخی از شیعیان پاکستان، عراق و نیز بسیاری از مردم ایران، وی را به عنوان مرجع تقلید خویش برگزیدند. تحلیل و برآورد کلی از خط مشی سیاسی خوانساری از ۱۳۴۱ خورشیدی و تصویب لایحه انجمن های ایالتی و ولایتی تا فروپاشی رژیم پهلوی در ۱۳۵۷خورشیدی و نیز اقدامات او در مقاطع گوناگون در برابر حکومت، نشان می دهد که سیره سیاسیِ وی به تدریج از مخالفت آشکار با سیاست های رژیم و اعلام صریح مواضع خود به نوعی احتیاط و میانه روی گرویده است. پس از تصویب لایحه انجمن های ایالتی و ولایتی، مجالسی در سراسر ایران در اعتراض به آن برپا شد که خوانساری و عالمان دیگر در آن حضور داشتند. این اقدامات که مورد حمایت علما و مردم تهران بود با همراهی عالمان طراز اول تهران، صورت می گرفت و آنان مصمم شدند تا حصول نتیجه در مسجد متحصن شوند. پس از آنکه محمدرضا پهلوی در ۱۹ دی ۱۳۴۱ خورشیدی اعلام کرد که طرح ۶ ماده ای انقلاب سفید را به همه پرسی خواهد گذاشت، آیت الله خوانساری ابتدا در اعلامیه ای مشترک با سیدمحمد بهبهانی مخالفت خود را با آن اعلام کرد و سپس همراه با امام خمینی (ره) و آیت اللّه بهبهانی در تهران با صدور اعلامیه ای همه پرسی را تحریم کرد و شرکت در آن را در حکم مبارزه با امام زمان (عج) دانست. جایگاه و تأثیر آیت الله خوانساری به عنوان شخصیتِ مورد توجه فعالان سیاسی برای برقراریِ ارتباط با حکومت زیاد بود. خوانساری در این سال ها فعالیت های اجتماعی و فرهنگی دیگری هم داشت. او افزون بر رسیدگی به حوزه های علمیه قم، تهران، نجف و دیگر شهرها به احداث و تعمیر بسیاری از مساجد و بناهای عمومی کمک می کرد. (۴)

جایگاه علمی رفیع او نیز برای همگان مشهود بود، چنانکه بسیاری از بزرگان حوزه قم، نجف و کربلا پس از درگذشت آیت اللّه بروجردی وی را اعلم و دارای دقت نظر در مسایل فقهی می دانسته اند. ویژگی مهم فقه آیت الله خوانساری، استقلال در رأی است که در بسیاری موارد به مخالفت او با دیدگاه مشهور انجامیده است.

آثار برجای مانده

کتاب جامع المدارک آیت‌الله احمد خوانساری مهمترین کتاب وی به شمار می رود که ویژگی های کلی همچون جامعیت و اختصار دارد. این اثر از معدود دوره‌ های کامل فقهی است که مسایل و فروعات اصلی و اسامی فقه را به صورت کاملا فنی و استدلالی مورد بررسی قرار داده است. نپرداختن به نقل قول دیگران و بیان نکردن آنها، ایجاز در عبارات، حذف مطالب تکراری دیگر فقها، نواندیشی و نوآوری و استحکام، اتقان مباحث و ارایه مطالب در خور تحقیق‌ و بررسی‌ از دیگر ویژگی های این کتاب به شمار می رود.

از آن جا که مولف در ارایه مباحث از شیوه و الگویی‌ تقریبا یکپارچه پیروی کرده، مراحل مختلف‌ و سیر مباحث مطرح‌ شده‌ در خصوص هر مساله ای را می‌توان بـه صورت کلی استخراج کرد. از این عالم عالیقدر جز مدارک الاحکام تالیفات دیگری برجای مانده که عبارتند از: حاشیه بر العروه الوثقی که نظریات فقهی‌ خود را که‌ مخالف‌ نـظریه‌ سید محمد کاظم‌ یزدی است، مطرح می‌کند. العقائد الحقه که یک دوره اصول دین استدلالی محسوب می شود به‌ زبان‌ عربی نگارش یافته اسـت که‌ بیانگر احاطه‌ و تسلط وی‌ بر فلسفه احکام‌ اسلامی است. از دیگر آثار او می توان به مناسک حج، احکام عبادات، کتاب الطهاره، کتاب الصلاه، جامع المدارک فی شرح المختصر النافع و رساله عملیه فارسی و عربی، اشاره کرد. (۵)

سرانجام

سرانجام آیت الله خوانساری در ۳۰ دی۱۳۶۳ خورشیدی پس از عمری مجاهدت در راه علم و شریعت چشم از جهان فروبست و پیکر او را در حرم حضرت معصومه(س) به خاک سپردند.

منابع:

۱. محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلامالشیعة: نقباءالبشر فی القرن الرابع عشر، مشهد، قسم ۱ـ۴، ۱۴۰۴؛

۲. آیت اللّه سیداحمد خوانساری به روایت اسناد، تألیف عبداللّه متولی، تهران : مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۳ش؛

۳. مهدی ابنالرضا، ضیاءالابصار فی ترجمة علماء خوانسار، قم ۱۳۸۲ش؛ اسناد انقلاب اسلامی، ج ۱، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۴ش؛

۴. امام خمینی، صحیفه امام: مجموعه آثار امام خمینی (س) (بیانات، پیام ها، مصاحبه ها، احکام، اجازات شرعی و نامه ها)، تهران ۱۳۷۸ش

۵. محمدهادی امینی، معجم رجال الفکر و الادب فی النجف خلال الف عام، نجف