میرزا علی‌آقا تبریزی مشهور به ثقه الاسلام یکی از روحانیان روشنفکر دوره مشروطه محسوب می‌شد. او بسیار وطن‌دوست و یکی از بزرگترین دغدغه‌هایش به خطر افتادن استقلال کشور در جریان تحولات جنبش مشروطه‌خواهی بود.

مراجع متعددی تا پیش از انقلاب مشروطه و شروع اصلاحات در ایران بر وضع قوانین نظارت داشتند و امور قضایی چند نهاد را اجرا می‌کردند اما با ورود اندیشه دموکراسی و به تبع آن، تفکیک قوا، متفکران ایران بر نوسازی نهاد سیاسی تاکید کردند و تلاش‌هایی برای تفکیک قوه‌های مقننه، مجریه و قضاییه از یکدیگر انجام دادند. یکی از متفکران روحانی عصر مشروطه، ثقه‌الاسلام تبریزی بود که به بررسی تفکیک قوا در اندیشه‌های سیاسی مشروطه‌ می پرداخت.

علی بن موسی ثـقه‌ الاسـلام‌ تـبریزی یکی از روحانیون مشهور تبریز بود کـه پیش از آغاز نهضت‌ مشروطه‌ خواهی‌ با مشروطه آشنا شد و پس از اعطای مشروطه به شکل‌ نظری و عملی در راه پیشبرد آنچه از مـشروطه خـواهی فـرا گرفته بود به مجاهدت پرداخت. ثقه الاسلام قبل از میرزای‌ نائینی‌ در رساله لالان به تشریح مشروطه از دیدگاه خود پرداخت و کوشید تا مبانی مشروطه را با اسلام سازگار نشان دهد. (۱)

زندگی و آثار

میرزاعلی آقا ثقة الاسلام در رجب ١٢٧٧ قمری برابر با ۲۹ دی ۱۲۳۹خورشیدی در تبریز چشم به جهان گشود. اجداد وی خراسانی بودند و در حدود دوره صفویه به آذربایجان نقل مکان کرده بودند. او زیرنظر پدر، علوم شرعی را آموخت. پس از مرگ پدرش مظفرالدین شاه به او لقب «صدر ثقة الاسلام» داد و وی‌ در صدر فرقه شـیخیه تـبریز نشست. پیش‌ از شروع جنبش مشروطه، با آن آشنا شد و با افرادی که احمد کسروی از نویسندگان معاصر، آنها را کوشندگان تبریز می خواند، معاشرت می کرد. ثقه الاسلام در جریان مهاجرت علمای‌ تهران‌ به قم به همراه دیگر روحانیون تبریز به شاه نامه نوشت و حمایت خود را از آنان اعلام کرد. او همواره از مشروطه دفاع می کرد و میانه روی را سرلوحه فعالیت های سیاسی و اجتماعی خود قرار داده‌ بود.(۲)

از ثقة الاسلام آثار بسیاری به‌ یادگار مانده‌ که نشان دهنده‌ پرکار بودن وی در زمینه‌ هـای‌ مختلف است. همگی آنها را نصرت الله فتحی در مجموعه آثار قلمی ثـقة‌ الاسلام‌ تبریزی جمع آوری و منتشر کرده است‌. ثقه الاسلام افزون بر علوم دینی در ادبیات فارسی و عربی نیز متبحر بود. ثقه الاسلام تالیفاتی دارد که حاکی از تبحر ادبی، تاریخی و دینی این عالم مجاهد است. یکی از کتاب های او «ایضاح الانبا فی مولد خاتم الانبیا» نام دارد. در همین کتاب است که شرح حال خود وی نیز به رشته تحریر درآمده است. مرات الکتب از دیگر تالیفات شهید ثقه الاسلام تبریزی است. او در این اثر کتاب ها و رجال شیعه را معرفی می کند. ثقه الاسلام تبریزی در رساله «لالان» از سیاست و اجتماعات بحث کرده و چگونگی افکارش را آشکار کرده است.(۳)

ایضاح الانبا، مرآت‌ الکتب، ترجمه قسمت سوم تـاریخ یمـینی، تـرجمه بث الشکوی، رساله لالان، مجموعه نامه های وی‌ به‌ صادق خان مستشارالدوله که به کوشش‌ ایرج‌ افشار با عنوان‌ نامه های تبریز به‌ چاپ‌ رسید و چند مقاله از جمله واگن ملت و اگر ما آذربایجانی ها غفلت کنیم از جمله آثاری به شمار می رود که از ثقه الاسلام برجای مانده است. همچنین خواندن مجلات خارجی‌ در نضج اندیشه های ثقه الاسلام تأثیر زیادی داشت. وی از راه شـرکت در جلسات روشنفکری با افکار نوین آشنا شده بود.(۴)

قانون اساسی در اندیشه های ثقه الاسلام تبریزی‌

قانون، یکی‌ از ارکان اصلی حکومت مشروطه به شمار می رفت که دامنه کاربرد قدرت در آن را محدود می کرد. با این حال، وجود ارتباط قانونی میان حکومت و شـهروندان و پایبندی آنها از شرایط بدیهی حکومت‌ مشروطه‌ محسوب می شد.

قانون خواهی ثقة الاسلام بیشتر برپایه اصلاحات ساختاری بود. روحانیون به منزله یکی از طبقات فعال در ایران، مدتی‌ بود که‌ به لزوم اصلاحات و انتظام امور پی برده و برخی از آنان‌ با واسـطه یا بی واسطه با دستاوردهای مشروطه در غرب آشنا شده بودند. آنها یکی از راه‌ های‌ انتظام‌ امور را در یک کلمه، یعنی قانون می دانستند. پیش از مشروطه‌، مراجع‌ وضع قانون و نیز اجرا و نظارت بر آن به سامان نبود و ثقة الاسلام تبریزی قانون را دارای‌ کارکردهایی‌ می دانست‌ که به انتظام امور منجر می شد.(۵) او می گفت: «از قانون اساسی، مقصود مطالبه کلیه، از قبیل‌ تحدید حدود سلطنت و حکام و داخله و خارجه و امثال آن است.»

نظر ثقه‌ الاسلام در خصوص موارد این قانون‌ گذاری‌ نیز قابل توجه است‌. او می گوید: «مقصود از قانون، اختراع شرع تازه‌ ای‌ نیست. قانون شریعت محمدیه منسوخ نمی شود و جز حجج الاسلام‌ و علمای‌ اعلام‌ شخصی حق ندارد در آن باب دخالت کند. در این باب قانون نوشته نخواهد شد...» (۶)

فعالیت های سیاسی

یکی از مهم ترین فرازهای زندگی سیاسی و اجتماعی ثقه الاسلام تبریزی، شرکت فعالانه او در جنبش مشروطیت بود. ثقه الاسلام نه از آن افرادی محسوب می شد که با مشروطه مخالفت کند و نه از مشروطه خواهانی به شمار می رفت که در اثر شیفتگی نامتعادل به مشروطه عیوب و نارسایی های این جنبش را نبیند. ثقه الاسلام، عالم مدبر و پخته ای بود که هم به اصلاح امور و پدید آوردن زمینه های مختلف پیشرفت می اندیشید و هم به تعالیم اصیل دین اعتقاد راسخ داشت. او هرگز راضی نبود که به خاطر دستیابی به مشروطه و دستاوردهای آن، کوچک ترین ضربه ای به بنیان های دینی وارد آید.(۷) ثقه الاسلام در تبریز با آثار طالبوف، مستشارالدوله و نشریات فارسی زبان که در اسلامبول و کلکته منتشر می شدند، آشنا شد و به هواداران مشروطه خواهی پیوست و در زمانی که مشروطه خواهان تبریزی به تشویق کنسول انگلیس و در اعتراض به محمدعلی میرزای ولیعهد در کنسولگری انگلیس تحصن کردند، ثقه الاسلام از مخالفان این تحصن بود و امور ربوط به متحصنین را در مسجد حل می کرد. پس از تشکیل انجمن ایالتی تبریز با انجمن در ارتباط تنگاتنگ بود و در عین حال بر آن انتقاد نیز داشت. در یکی از دیدارهای خود به اعضای انجمن گفت: «به عقیده من گرویدن شما به امورات جزئیه اسباب تعطیل امور شما است و این مردم وقتی انجمن را شناختند، متصل دسته دسته رو به انجمن خواهند گذاشت و شما را از کار باز خواهند داشت، به عقیده من نباید رسیدگی بر امورات جزئیه کنید.» انجمن تبریز به اندرزهای ثقه الاسلام گوش فرا نداد و در پی کسب قدرت در امور بسیاری مداخله می کرد. اقتدار این انجمن روز به روز در حال افزایش بود و در بسیاری از موارد ثقه الاسلام با سیاست های آن همراه نبود و با آنان درگیر می شد. (۸)

سرانجام ثقه الاسلام

او از مشروطه‌طلبان و آزادی‌خواهانی بود که در ۹ دی ۱۲۹۰ خورشیدی در تبریز به دست روس‌ها به دار آویخته شد. در آن روزها بسیاری از آزادی خواهان آذربایجانی در تبریز فجیعانه به شهادت رسیدند.

از او خواستند که بنویسد، آغاز کننده جنگ مجاهدان تبریز بوده است اما ثقه الاسلام از این کار خودداری کرد و گفت: روس‌ها جنگ را شروع کرده‌اند. (۹) سرانجام او را همراه هفت تن دیگر از مشروطه‌خواهان آذربایجان در بعد از ظهر روز عاشورا به دار آویختند. پیکر پاک او در مقبره الشعرای تبریز دفن شد.

منابع:

۱. آبراهامیان ، یرواند (١٣٨٧). ایران بین دو انقلاب‌ . ترجمۀ‌ احمد گل محمدی و مـحمدابراهیم فـتاحی. تهران : نی .

۲. آجودانی، ماشاءالله (١٣٨٧). مشروطۀ ایرانی. تهران : اختران .

۳. آخوندزاده ، میرزافتحعلی‌ (١٣٥١‌). مقالات‌ . گردآوری باقر مؤمنی. تهران : آوا.

۴. آشوری، داریوش (١٣٦٦). دانشنامۀ سیاسی. تهران : مروارید و سهروردی‌ .

۵. ابوالحسنی، جواد (بیتا). «از مشروطه خواه تا مشروطه چـی: سـیری در اندیشۀ سیاسی ثقة الاسلام تبریزی‌». اطلاعات‌ سیاسی- اقتصادی. ش ٢٢٧- ٢٣٠.

۶. ابوالحمد، عبدالحمید (١٣٨٤). مبانی سیاسی. بیجا: توس .

۷. افلاطون (١٣٨٨‌). جمهور. ترجمۀ‌ فؤاد روحانی. تهران : علمی و فرهنگی .

۸. ترکمان ، محمد (١٣٦٢‌). رسائل ، اعلامیه هـا، مـکتوبات و روزنامۀ شیخ‌ فضل الله نوری. تهران‌ : خدمات‌ فرهنگی رسا.

۹. حائری، عـبدالهادی (١٣٨٧). تـشیع و مـشروطیت در ایران‌ و نقش‌ ایرانیان مقیم عراق . تهران : امیرکبیر.