کتاب، یکی از ابزارهای تفکر، رشد و پیشرفت انسانی به شمار می‌رود. این زبان گویای تمدن بشری با بازگو کردن راز و رمز پیشرفت جوامع انسانی در دوره‌های مختلف، نقش بی‌بدیلی ‌را در ارتقای توسعه فرهنگی هر کشوری می‌تواند ایفا کند.

کتاب وسیله ای است که دانش بشری به کمک آن از تباه شدن مصون می ماند. در واقع وقتی جهل و بی خبری، جامعه ای را از پای درآورد یا شبهه ها ذهن جوانان را فلج کند، بدون شک یکی از مهم ترین راهکارهایی که می‌تواند آفت جهل را بزداید، مطالعه است و آنچه می تواند شبهه های ذهنی را دفع کند و ایمان و اطمینان را به قلب ها باز آورد، کتاب خوانی است. گرفتاران در چنبره پرسش ها و محاصره شدگان در میان انبوه شبهه ها، می توانند برای استمداد فکری به کتابخانه مراجعه کنند و از آن جا نیرو گیرند و به جنگ شبهه ها بروند و پاسخی در برابر القائات و شبهه افکنی های دیگران بیابند. (۱)

۲۴ آبان هر سال در تقویم ایران به عنوان روز کتاب، کتابخوانی و کتابدار نام گذاری شده است. علت نام‌گذاری این روز در تقویم به خاطر ارزش والای کتابخوانی و رشد فرهنگ کتابخوانی در جامعه است.

اهمیت و مزایا مطالعه

موضوع کتاب و نویسندگی در رشد حیات اجتماعی تأثیر بسزایی دارد. روح یک جامعه در پرتو این مهم بارور می‌شود و به همین دلیل میراث فرهنگی و تمدن اسلامی همیشه مملو از کتاب های بزرگانی است که افتخار جامعه بشری بوده و همه همت اولیای دین اسلام بر این بوده است که بندگان خدا را به طرف روشنایی کتاب رهنمون شوند. چنانکه کلام الهی با توجه به قلم آغاز شده(علم بالقلم) و در جایی دیگر می فرماید:(ن والقلم و ما یسطرون). در قرآن کریم ۳۲۲ بار کتابت در ۳۷ صیغه مختلف به کار رفته است. بنابراین کتاب، دربردارنده اندیشه ها و تفکرات اندیشه وران و نخبگان ملت ها و امانتدار عقلانیت و خردورزی است. کتاب از دیرباز، حافظ و احیاکننده تفکر و اندیشه های والا و منبع عظیمی بوده است که طالبان علم، اندیشه و حقیقت را سیراب کرده است. در واقع مطالعه، انسان را از هویت خود با خبر می‌کند و راه درست زیستن را به او می‌آموزد.(۲) کتاب همواره در تمامی دوره‌ها و زمان‌ها کمک حال بشر بوده است تا آدمی با اندیشه‌های سالم در مسیر درست زندگی گام بر دارد. اگر خوب دقت کنیم می‌توان اندیشه‌های درست را از درون یک کتاب بیرون کشید و آن را به عنوان یک الگوی درست در زندگی، قرار داد.

کتاب‌خوانی دایره واژگان را توسعه می دهد، باعث بهبود و ارتقای مهارت های ارتباطی می شود و مهارت های گفتاری را تقویت می کند و روان شناسی را توسعه می دهد و ما را قادر می سازد تا افکار و اندیشه هایمان را بهتر بیان کنیم، همچنین کتاب ها پر از اطلاعات مفیدی هستند که به ما کمک می‌کنند تا دقیق‌تر، واضح‌تر، ماهرانه تر و بیشتر به ایده های جدید بپردازیم. با کتاب‌خوانی، سلامت مغز و فعال بودنش حفظ می شود. پژوهشگران معتقدند که آدمی هرچه بیشتر بخواند، بیشتر ذهن خود را تحریک می‌کند، تحریک ذهنی خون را به مغز منتقل می‌کند و از بیماری‌هایی مانند زوال عقل و آلزایمر جلوگیری می‌کند. با خواندن، عملکرد شناختی و حافظه ما بهبود می یابد. با مغز سالم و فعال آدمی بیشتر قادر به تمرکز و توسعه مهارت های تحلیلی خود می‌شود. بنابراین از آنجایی که کتابخوانی یکی از مهمترین راه های افزایش علم و پیشرفت است. باید در مراکز آموزشی به افراد کتابخوان اهمیت بیشتری داده شود و برای افزایش انگیزه مطالعه، راهکارهای جدیدی به کار برد.

کتابخوانی راهی برای دستیابی به دانایی و توانایی است که به آدمی در فهم و درک درست، یاری می رساند و کلید گذر از محدودیت ها و جهالت ها و ورود به دنیای گسترده است. به همین دلیل مطالعه پنجره ای به طرف اندیشه‌ها، تجربه ها، آموخته ها و اندوخته ها است. مطالعه و خواندن همیشگی و مادام العمر اساس فرهنگ کتابخوانی است در حقیقت فرهنگ کتابخوانی حرکتی فراتر از یک مهارت عادی است و متضمن فرهنگی است که حاوی سوادی گسترده است و خواندن از فعالیت های روزانه و مداوم زندگی به شمار می آید. (۳)

با ترویج و گسترش کتاب و کتابخوانی می توان علاوه بر دستیابی به دستاوردهای نوین بشری در زمینه دانش و فرهنگ و پیشینه اندیشه ها، عقاید و تجلیات فکری و خلاق بزرگان فکر و اندیشه به سفارش ها و توصیه های دینی و اسلامی که در آنها کتاب و کتابخوانی جایگاه بالا دارد، عمل کرد. در واقع آراسته شدن به فضایل اخلاقی، مقابله با خرافات و انحرافات فکری و جلوگیری از خودباختگی در برابر بیگانگان در سطح جامعه در گرو افزایش دانش و آگاهی یکایک افراد جامعه است و این مهم نیز با درک ارزش و جایگاه کتاب و اهتمام به مطالعه آن مرتبط است، بنابراین مطالعه و کتابخوانی ابزار اصلی افزایش سطح آگاهی و دانش همگان است. در سایه کتابخوانی پیشبرد اهداف فرهنگی و اجتماعی جامعه میسرتر می شود. (۴)

دلایل کاهش سطح کتابخوانی و راهکار برای حل آن

از مهم ترین دلایل کاهش سطح مطالعه می توان به این موارد اشاره کرد: عدم آگاهی از اهمیت مطالعه در پیشرفت روحی و اجتماعی افراد، ضعف فرهنگ اطلاع‌رسانی و عدم توجه به کتاب به عنوان یک کالای فرهنگی، ‌نارسایی‌های سیستم آموزش در مهم جلوه‌دادن کتاب‌های درسی و جلوگیری از مطالعه متون غیر درسی و آزاد، عدم حمایت از فرهنگیان و نویسندگان، انتشار کتاب‌های غریبه در حقیقت شمار زیادی از نویسندگان ما برای مخاطب عام کتاب نمی‌نویسند و عمده توجه‌شان این است که کتاب‌شان مورد توجه اهل فضل و اهل قلم واقع شود. این در حالی است که کمتر نویسنده‌ای به این نکته توجه می‌کند که بدنه‌ جامعه چگونه‌اند، چقدر سواد دارند و به چه مطالبی علاقه‌مند هستند؟ حتی باید تلاش کرد، مفاهیم عمیق را با بیان ساده‌ای که برای بیشتر مردم قابل فهم باشد، بیان کرد تا آن‌ها نیز بتوانند به سهم خود از دانش و بینش بزرگان ما بهره ببرند. جای خالی کتاب: یکی از ایران‌شناسان بزرگ معاصر، پروفسور لویی‌زون که سفری به ایران داشته است به نکته‌ای اشاره می‌کند که برایش خیلی عجیب بوده است. او می‌گوید: «شما چه متروی زیبایی دارید، ولی چقدر عجیب است که هیچ‌کس در آن مطالعه نمی‌کند!» کتاب تصویر آشنایی برای ما نیست. کمتر پیش ‌می‌آید که در یک فضای عمومی‌ کتابی ببینیم. در حالی که در بسیاری از کشورها که سرانه مطالعه در آن‌ها بالاست، کتاب در مترو، اتوبوس و دیگر مکان‌های عمومی ‌در دست تعداد زیادی از افراد دیده ‌می‌شود، به ندرت پیش ‌می‌آید که ما در چنین فضاهایی مردم را مشغول کتاب‌خواندن ببینیم.

گرانی و دغدغه معاش از دیگر عوامل، کاهش توجه به کتاب و کتابخوانی است. در واقع در کشورهای توسعه نیافته، مشغولیت‌های ذهنی و زندگی‌های بسیار سخت باعث شده تا مردم این کشورها مدام در تلاش برای رسیدن به یک زندگی با متوسط امکانات باشند. اما واقعیت این است که با وجود تمام مشکلات اقتصادی، اگر برنامه‌ریزی درست داشته باشیم به راحتی می‌توانیم هم کتاب تهیه کنیم و هم وقت مطالعه آن را ایجاد کنیم. بنابراین کاهش این مشکلات و به وجودآوردن فرهنگ مطالعه در جامعه، مستلزم تدوین و اجرای برنامه هایی است که عادت به مطالعه را رونق می بخشد و برای رسیدن به شرایط مطلوب باید عادت به کتاب خوانی را از دوران کودکی در افراد ایجاد کرد، کتاب باید والاترین جایگاه را در گستره‌های فردی و اجتماعی دارا باشد. همچنین امروزه گسترش فضای مجازی و رسانه های دیجیتال فضای مساعدی برای نشر اطلاعات به شمار می رود و کاربران این فضای نوین باید با برخورداری از سواد اطلاعاتی با عمق نگری در محتوای آن در تسهیل انتشار و مطالعه کتب به صورت مجازی اقدام کرده و توسعه فرهنگی جامعه را پیش برند و فرصت بهره مندی از ظرفیت فضای مجازی نباید موجب کاهش میزان مطالعه کتاب شود، بلکه باید تسهیل دسترسی به متون را موجب شود.

دیدگاه ها درباره اهمیت کتاب و کتابخوانی

ثمان عمرو بن بحر مشهور به جاحِظ، یکی از ادیبان و دانشمندان مشهور جهان اسلام است. وی درباره کتاب، سخن جالبی دارد. وی در این باره می گوید: کتاب، درختی است که همیشه پربار و پرمیوه و ثمر است. کتاب، هم نشینی است که تو را خسته و ملول نمی سازد. دوستی است که تو را فریب نمی دهد. رفیقی است که به تو آزار نمی رساند. اگر مطالعه کتاب هیچ فایده ای نداشته باشد، جز همین که تو را از ایستادن بیهوده در منزل و نگاه کردن به عابران باز دارد، کفایت می کند.

جیمز مک واش می گوید: اگر یکی از مشتاقان کتاب هستید، بزرگترین خوشبختی جهان را دارید. وی همچنین بر این باور است که کتابی که می خوانی نباید به جای تو فکر کند، بلکه باید تو را به اندیشیدن وادارد. سر فرانسیس بیکن (از نقاش‌های نامی اکسپرسیونیست سده بیستم) از کتاب با عنوان بزرگترین اختراع بشر یاد می کند. (۵)

بدین ترتیب کتابخوانی در واقع معیاری برای شناخت فرهنگ عامه است. هر اندازه ملتی کتابخوان باشند، می‌توان نرخ سواد، رواج فرهنگ علم ورزی، اقتصاد دانش‌بنیان و رونق صنعت نشر و انتشارات آن جامعه را دریافت.

منابع

۱- اهمیت کتاب و کتابخوانی در رشد جوامع، ماهنامه علمی و تخصصی، سال یازدهم، شماره ۶۹، فروردین ۱۳۹۲، ص۱۷۹

۲- همان

۳- بررسی عوامل موثر بر ارتقای فرهنگ کتابخوانی در میان دانش آموزان، فرزانه یعقوبی راد، فصلنامه خانواده و پژوهش، شماره ۲۶، ص۸۸

۴- فاضلی، نعمت الله( .۱۳۸۰ .)درآمدی جامعه شناختی به پدیده و گفتمان کتاب در ایران معاصر. کتاب مهر، (۲)، ۴-۴۸

۵- اهمیت کتاب و کتابخوانی در رشد جوامع، ماهنامه علمی و تخصصی، سال یازدهم، شماره ۶۹، فروردین ۱۳۹۲، ص۱۸۰