هفدهم ربیع الاول سالروز میلاد امام جعفر صادق(ع) میراث دار سنت نبوی و بنیانگذار فقه جعفری است، امام همامی که با نشر آموزه‌های دینی و ترویج تعالیم اسلام ناب محمدی، زمینه پویایی تمدن اسلامی را فراهم آورد و از حریم وحی الهی پاسداری کرد.

با مطالعه و نگاهی به سیره و تاریخ ائمه اطهار(ع) و توجه به آثار فرهنگی که از اهل بیت پیامبر (ص) به آیندگان رسیده است، به این نتیجه می رسیم که آن بزرگواران در تمام عرصه های مورد نیاز علوم بشری تبحر داشته اند زیرا دانش آنان متصل به علم رسول خدا (ص) و آن هم برگرفته از علوم بی پایان الهی بوده است. در میان امامان معصوم(ع)، امام صادق (ع) نیز عترت رسول خدا(ص) را کانون حکمت و رحمت الهی دانسته است و می فرماید: «خاندان پیامبر (ص) درخت نبوت و خانه رحمت و کلیدهای حکمت و سرچشمه دانش هستیم..»

شکوفایی ششمین گل بوستان امامت در هفدهم ربیع الاول، مدینه را آکنده غرق شادی و سرور کرد. نام آن حضرت جعفر و مشهورترین کنیه ایشان، ابوعبدالله و معروف ترین لقب او صادق است، امام همامی که با دانش بیکران خویش مکتب فقهی فراگیر و نهضتی دانش محور را پایه گذاری کرد و با نشر معارف و آموزه های دینی و ترویج تعالیم اسلام، زمینه پویایی تمدن اسلامی را فراهم آورد.

دوره زندگی این امام همام(ع) با جنبش های فرهنگی و فکری گوناگون همزمان بود و همین مساله موجب شد تا مسلمانان تشنه آموختن دانش و معرفت حقیقی اسلام باشند. شیخ مفید دانشور نامدار شیعه در خصوص عظمت علم و دانش امام صادق (ع) می گوید: آن حضرت در عرصه فضل و دانش بر دیگران برتری یافته و اهل سنت، علوم و اطلاعات فراوانی از آن بزرگوار نقل کرده اند؛ آن قدر از علم و دانش وی نقل کرده اند که با تمام شهرها منتقل شده و علم و دانش هیچ یک از اهل بیت (ع) به اندازه وی مورد استفاده دیگران قرار نگرفته است.

پیشوای ششم شیعیان در وادی تفسیر کلام پروردگار از هیچ کوششی دریغ نمی کرد. آن حضرت(ع) افزون بر تبیین و توضیح صحیح معانی آیات قرآن، از هر گونه لغزش و خطا نیز جلوگیری می کرد.

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت سالروز میلاد امام جعفر صادق(ع) به گفت وگو با «حسین رحیمی» نویسنده، استاد و پژوهشگر تاریخ اسلام پرداخت و از زوایای مختلف زندگی، خط فکری و اندیشه ششمین امام شیعیان را بررسی کرد.

*** ایرنا: عصر و دوران حیات امام جعفر صادق(ع) از چه ویژگی هایی برخوردار بود؟

** رحیمی: اندیشیدن به افکار، سیره و منش امام‌ جعفر صادق(ع) به عنوان بزرگترین مفسر و ناشر مکتب‌، انسان را به چالش وا می دارد. این امام همام(ع) انسان کاملی است که‌ هر اندیشه‌ای او را دریابد، ریشه‌های این شجره طیبه را در ازل می‌یابد. علم و حکمت و به طور کلی همانطور که امام عـلی(ع) فـرمودند: بـرترین ویژگی‌های‌ انسانی‌ و الهی‌ مختص بـه تـمامی ایـن خاندان بزرگ است و هیچکدام‌ بر دیگری برتری ندارد اما شرایط زمانی و مکانی باعث پوشیده ماندن این برجستگی‌ها شد و بزرگ‌تر از آن باعث مـحرومیت‌ انـسان ها و ‌بشریت تشنه حقیقت از این چشمه‌های صاف و زلال و بی‌پایان شد.

یکی از مسایلی که در تحلیل شخصیت‌های بارز فکری و اجتماعی همواره باید مدنظر داشت‌، نگاهی‌ تحلیلی‌ به دوران حـیات و رشـد ایـن بزرگواران است و برای دریافت هرچه‌ بهتر و دقیق‌تر زندگی ائمه(ع) نـیز این قاعده نباید فراموش شود. عصر حیات امام جعفر صادق(ع) از اواخر عبد الملک‌ مروان‌ شروع شده و تا اواسـط خـلافت مـنصور دوانیقی ادامه یافت. برای دوران زندگی ایشان که‌ به حق می‌توان آن را عـصر احـیای اسلام اصیل و ناب نام گذاشت، ۲ ویژگی عمده‌ می‌توان‌ نام‌ برد. فتنه و اضطرابی که در تمامی کشورهای اسـلامی آن زمـان بـر اثر جنگ های طاقت‌فرسا و خاندان اموی به وجود آمده بود و این خـود یـکی از عـوامل انکار و طرد خاندان‌ اموی‌ توسط مردم به شمار می رفت.

دوم به وجود آمدن مشکلات سیاسی و اقتصادی در جـامعه کـه سـلسله‌ اموی‌ بخاطر عمل نکردن به دستورات و احکام اسلامی قادر به حل آن نبودند. مورخان وضع بد اقتصادی جامعه را یکی از مهمترین عوامل به وجود آمدن مقاومت‌ و کینه‌ و نفرت ورزی ضـد امـوی در میان مردم آن زمان می دانند. همین مسایل سبب شد تا امـام صادق (ع) بتواند به‌ آرامی‌ به نشر و گسترش دیدگاه های اصیل مکتب بپردازد و نیز شاگردانی مـجتهد و فـقیه و به طور کلی جامع تربیت کرده و بپروراند.

*** به چه دلیل امام جعفر صادق را احیاء کننده مـکتب اسلام می دانند؟

** رحیمی: نـهاد اصلی انقلاب دینی اسلام‌، جهان‌بینی‌ ویژه‌ای بود که از آغاز عرضه‌ شد. پیش‌ از اسلام‌ نیز ادیان تـوحیدی چـندی آمده بودند که‌ تمامی مکاتب آنها با گذشت زمان تحریف یافته و دگرگون شـده و بـرخی نیز آشکار برخی نهانی‌ پایه‌های‌ توحیدی خویش را رهـا کـرده‌ بودند. در این میان پس از رحلت پیامبر اکرم(ص) با حرکت‌ تاریخی و بینشی نشأت گرفته از وحی امام‌ صادق‌(ع) این جهانبینی دوبـاره‌ زنـده‌ شد و در پرتو رهنمودهای این امام همام، راه وصـول به حـقیقت بـرای ابـد برای راهیان حق تـبیین شد. امام صادق(ع) تنها در حوزه گفتمان سازی فعالیت نداشته بلکه فعالیت ایشان حوزه های عملی را نیز در برگرفته است. در مکتب ششمین امام شیعیان(ع) تنها حکومت گر نیست که با عمل سیاسی خود مورد مجازات و پاداش قرار می گیرد بلکه حکومت شونده هم باید در حکومت پذیری خود مراقب و محتاط باشد زیرا پذیرش حکومت جور و اطاعت از آن در نقطه مقابل ایمان به خدای متعال قرار گرفته است.

***ایرنا: ابعاد حرکت سیاسی و علمی امام صادق(ع) در چند مرحله بود؟

** رحیمی: ابعاد حرکت امام صادق(ع)، را در چهار عنوان‌ می توان خلاصه کرد. نخست، تـبیین یـک جهان‌نگری و هستی‌شناسی عمیق توحیدی که مـی توان گـفت امـام صـادق(ع) نخستین فردی در عـالم اسـلام به حساب می آید که از او یک دوره کامل خداشناسی استدلالی‌ باقی‌ مانده است. امام(ع) دقیق‌ترین مسایل مـکتب را در عـقلانی‌ترین و اسـتدلالی‌ترین شـکلش در ایـن مباحثه ها بیان‌ کرده است. دوم، ارتباط فرهنگی امت های مسلمان با خود اسلام است و این مساله را امام(ع) از طریق تربیت تعداد زیادی شاگرد حل کرده؛ شاگردانی که‌ خود در مسایل اسلام تبحر کـافی‌ داشتند و از طرف ایشان به مناطق مختلف فرستاده می شدند و اغلب از طرف ششمین امام شیعیان(ع) اجازه اجتهاد داشتند که‌ هرکدام سمبل راستین مکتب و تشیع بودند. سوم، تـنظیم و تـدوین یک دوره کامل فقه اسلامی برای راهگشایی امور که این مهم به دست شاگردان با واسطه امام صادق(ع) چون شیخ کلینی و شیخ صدوق که در کتب‌ بی‌نظیری‌ همچون اصـول‌ و فـروع کافی و «من لا یحضره الفقیه» تـجلی پیـدا کرده است و با یک نگرش خیلی سطحی به این‌ روایات می‌توان دریافت که در دوران امام صادق(ع) یک نهضت فرهنگی‌ بازگشت‌ به‌ اسلام اصیل نیز آغـاز شده بود. چهارم، به وجود آوردن یک مـکتب اخـلاقی گسترده و فراگیر برپایه وحی مکتب اخلاقی ‌امام‌ صادق(ع) از قبیل مکاتب فلسفی و نظری اخلاق که برخی فلاسفه و اتباع آنها تشکیل‌ دادند، نبود بلکه مکتب اخلاقی را در احیای مکتب دین اسلام می دانست.

*** امام جعفر صادق(ع) از چه روش هایی در تفسیر قرآن کریم استفاده می کرد؟

** رحیمی: تفسیر قرآن یعنی اینکه هر آیه ای به کمک و استعانت از آیات دیگر تفسیر شود زیرا برخی آیات به تفصیل معانی و محتوای دیگر آیات پرداخته اند. یکی از اسلوب های ویژه که امام صادق(ع) برای آشکار کردن معانی و کشف حقایق وحیانی به کار برده روش قرآن به قرآن است. ایشان در موارد و مواضع متعدد با استفاده از این روش پرده از معانی آیات برداشته و فهم آنها را به وسیله آیات دیگر آسان کرده است. شماری از روایات تفسیری امام(ع) به شکلی است که در تبیین آیات تنها واژگان یا برخی از واژگان آیه را معنی کرده است. در برخی از روایات گاه دیده می شود که امام صادق(ع) چگونگی برداشت خود را به قاعده ای از قواعد ادبیات عرب مستند ساخته و نشان داده که سخن تفسیری اش بر پایه خاص استوار است. ایشان به شاگردان خود می آموخت که چگونه با تکیه بر اصول و قواعد کلی مطالب دینی را استخراج کنند.