محمد زهرایی در ۱۳۲۸ خورشیدی در فاروج، استان خراسان شمالی دیده به جهان گشود. زهرایی کار نشر را با انتشارات گوتنبرگ شروع کرد و سپس به انتشارات فرانکلین زیر نظر همایون صنعتی‌زاده پیوست و در سال‌های میانیِ دهه ۱۳۵۰ با همکاری ۲ ناشر دیگر، انتشارات نیل را بازگشایی کرد و توانست اقدامات خوبی در شکل‌دهی و پیشرفت این انتشارات انجام دهد. برخی از رُمان های شاخص جهان از جمله دُن کیشوت با ترجمه محمد قاضی یا آثار نویسندگانی چون م. به آذین حاصل همکاری وی با این افراد در انتشارات نیل بود.

او سپس در اواسط دهه ۶۰ به انتشار آلبوم های موسیقی روی آورد که آلبوم بیداد با صدای محمدرضا شجریان و آهنگسازی پرویز مشکاتیان و برخی دیگر از آثار شاخص این دهه حاصل ذوق‌ورزی های وی بود و در اواخر این دهه انتشارات کارنامه را راه اندازی کرد که حاصل آن از کتاب های مهمی در تاریخ نشر به شمار می رود. حافظ به سعی سایه تالیف هوشنگ ابتهاج، خواب آشفته نفت و شرح فصوص الحکم هر ۲ تالیف محمدعلی موحد و قبله عالم ناصرالدین شاه قاجار و پادشاهی ایران نوشته عباس امانت از مهم ترین کتاب های نشر کارنامه با مدیریت زهرایی بود. اما مشهورترین کتاب نشر کارنامه کتاب مستطاب آشپزی از سیر تا پیاز نوشته نجف دریابندری با همکاری همسرش فهیمه راستکار بود. این کتاب آشپزی ۲ جلدی با وجود قیمت بالای آن حدود ۳۰ بار به چاپ مجدد رسیده است بنابراین می توان گفت ناشران، نویسندگان و مترجمان بسیاری با او رایزنی و مشورت می کردند و تقریباً کمتر ناشر شناخته شده‌ای را می‌توان نام برد که به نوعی از اندیشه و توان ذهنی او در بهبود کار نشر استفاده نکرده باشد.

برخی از مهم‌ترین ویژگی های زهرایی

یکی دیگر از ویژگی های زهرایی این بود که مراحل چاپ کتاب زیر نظر او به سختی انجام می‌گیرد و تنها مرحله غلط‌گیری اثر گاهی بیش از یک سال طول می‌کشد. زهرایی چندین غلط‌گیر حرفه‌ای را مأمور می‌کرد تا کتابی‌ را غلط‌گیری کنند. یکی از این غلط‌گیرها باید کتاب را از آخر به اول می‌خواند؛ تا ذهنش درگیر معنای جمله نشود. خواندن کلمه به کلمۀ صفحه، از پایین به بالا، مانع شکل‌گیری معنا در ذهن غلط‌گیر می‌شود و بی‌معنایی، تمرکز او را بر کلمه بیشتر می‌کند. زهرایی از هیچ هزینه‌ای برای چاپ بهتر و زیباتر کتاب دریغ نمی‌کرد. سال‌ها پیش هزینه‌ای هنگفت، صرف تهیۀ نرم‌افزاری برای صفحه‌آرایی کرد؛ در حالی که هیچ ناشری حاضر نیست با وجود زرنگار و ورد، برای صفحه‌آرایی بهتر، دست به تولید نرم‌افزار ویژه بزند.

زهرایی ذوقی پرورش یافته در کار نشر داشت؛ در شناخت رنگ‌ها، طراحی حروف‌های جدید، بهره گیری از کاغذ و طراحی ساختاری برای نشر بی‌مانند بود. او با طراحی فونت زهرایی، یکی از بی‌بدیل‌ترین و بی‌نقص‌ترین فونت‌ها در زبان فارسی را با هدف تسهیل و افزایش کیفیت صفحه‌آرایی، ویرایش و رفع نواقص فونت‌های فارسی ابداع و طراحی کرد. وی نخستین ناشری بود که از کاغذ تولید شده از ضایعات نیشکر برای انتشار یکی از مهمترین کتاب‌هایش به نام پیامبر و دیوانه استفاده کرد. امروز این کاغذ بسیار مورد توجه قرار گرفت.

راه‌اندازی کتابفروشی‌های بزرگ از جمله ایده‌هایی بود که زهرایی به بدنه نشر کشور تزریق کرد. او با راه اندازی کتابفروشی کارنامه در نیاوران توانست زیست بومی فرهنگی را در آن منطقه سامان دهد و این کتابفروشی را به عنوان یکی از کتابفروشی‌های شاخص کشور به جامعه فرهنگی و هنری و حتی سیاسی بشناساند. بنابراین ایده‌ها و نظرات مشتری‌مدار و پیشرو زهرایی به‌ گونه‌ مؤثری چهره کتاب، محصولات فرهنگی و فروشگاه‌های فرهنگی ایران به‌خصوص «شهر کتاب‌ها» را تغییر داد. زهرایی از معدود ناشرانی بود که نشر را در میان خانواده خود هم رواج داد. فرزندان و همسر او تمامی درکار نشر بودند و هستند.

زهرایی از نگاه فعالان و مسوولان عرصه کتاب

نیکنام حسینی‌پور مدیرعامل مؤسسه خانه کتاب در این خصوص می گوید: صنعت نشر کتاب در ایران پیشینه‌ای بیش از ۲۰۰ سال دارد. بزرگان زیادی در این صنعت ظهور کردند و موجب فخر و رونق این مهم شدند. محمد زهرایی یکی از همان بزرگ‌ناشران خلّاق و صاحب‌سبک ایران‌زمین بود. وی کار نشر و کتاب را از جزئی‌ترین‌ امور چاپ و نشر شروع کرد. وی انسانی پیگیر، کوشا و خستگی‌ناپذیر بود و با وسواس و باریک‌بینی مثال‌زدنی‌اش، استانداردهای ظریفی در دنیای نشر از خود به‌جای گذاشت. او افزون بر کمال‌گرایی، فردی نواندیش، تحول‌گرا و الگوساز بود و هر کاری را که شروع می‌کرد با استقبال مواجه می‌­شد. یکی از کارهای آقای زهرایی در نشر کارنامه، معطوف کردن جامعه نشر به شکل و ساختمان کتاب بود و کتاب را معماری می‌کرد به‌طوری‌که حتی در این راستا بعضاً به افراط هم کشیده می‌شد. او برای کتاب حرمت قائل بود و با کتاب به عنوان یک شی برخورد نمی‌کرد و می‌گفت کتاب مثل انسان است. نمونه‌اش وقتی یکی از کتاب‌هایش را چاپ و توزیع کرد و برای تسویه‌حساب کتاب‌هایش‌ به کتابفروشی مراجعه کرده بود، دید بسته‌ای از کتاب‌های او زیر پای کتاب‌فروش به عنوان چهارپایه قرار گرفته بسیار ناراحت شد و بلافاصله به دفترش مراجعه و به کتابفروش می‌گوید من کتاب برای شما فرستادم و چهارپایه که نفرستادم و کتاب‌هایش را پس گرفت. در واقع زهرایی موتور محرکه‌ای شد که ناشران دیگر هم به شکل کتاب اهمیت دهند و از تأثیرگذاری ایشان بود که جامعه نشر را به شکل کتاب معطوف کرد؛ چون پیش از این، ناشران فقط به تولید محتوا توجه می‌کردند و شکل و بسته‌بندی کتاب، چندان مورد توجه نبود.

هومن پناهنده مترجم و ویراستار درباره برخی از ویژگی های شخصیتی و حساسیت های زهرایی در چاپ کتاب می گوید: زهرایی تمام کارهای طاقت فرسا را انجام می‌داد تا کتاب در حد استانداردی که می‌خواست برسد. در برش و ویرایش کتاب دست داشت و با دقت این کار را انجام می‌داد و هرچند بار کتاب را می‌خواند خسته نمی‌شد. زهرایی اهل وسواس بود و نشر کارنامه بهشت افراد وسواسی بود. زهرایی کتابی را برای ویرایش به ویراستار داده بود، اما تصرفاتی زیادی بر کتاب وارد شد اما زهرایی گفت «با توجه به زحماتی که برای این کتاب کشیده شده است باید ۲ اسم به‌عنوان مترجم روی جلد کتاب درج شود» اما مترجم نخستین، با این کار مخالفت کرد. چنین شد که زهرایی کتاب را به او تحویل داد و از انتشارش صرف نظر کرد. زهرایی کار را به گونه‌ای انجام می‌داد که گویی آخر دنیا است و به عبارتی کار برایش موضوعیت داشت هر چند بازگشت سرمایه برایش مهم بود اما با عشق به کار خود می‌رسید و سرمایه هم کسب می‌کرد.

حسن کیاییان مدیر نشر چشمه و رییس سابق اتحادیه ناشران و کتابفروشان در خصوص برخی ویژگی های برجسته زهرایی می گوید: زهرایی صفت‌های زیادی داشت اول ارتقای سطح کتابفروشی و دوم ارتقای فیزیک کتاب تا جایگاه یک اثر هنری. زهرایی با وسواسش در افزایش سطح توقع اهل قلم تأثیر مثبتی داشت که این می‌تواند یادگار بزرگی از سوی او باشد. فرهنگیان هرگز این دو یادگار که از او بجا مانده را فراموش نخواهند کرد.


خاموشی
سرانجام این ناشر و ویراستار نامدار با ۵۰ سال سابقه فرهنگی در حوزه نشر کتاب در ۲۷ مرداد ۱۳۹۲خورشیدی در پی سکته قلبی چشم از جهان فروبست. بعد از درگذشتش بسیاری از اهالی نشر و کتاب بر این باور بودند که او یک تنه‌ استاندارد چاپ کتاب در ایران را بالا برد. موفقیتی که دلیل اصلی آن وسواس، دقت نظر و سلیقه مردی بود که نگاه بسیار متفاوتی به مقوله نشر و به ویژه کتاب داشت.