میرزا حسین غروی مشهور به میرزای نایینی فرزند شیخ‌الاسلام میرزا عبدالرحیم در ۱۲۴۰ خورشیدی در شهرستان نایین به دنیا آمد. وی تا ۱۷ سالگی دروس مقدماتی را در زادگاه خود نزد پدر و دیگر معلمان حوزوی خواند و برای ادامه تحصیل و حضور در جلسه های درس استادان برجسته به اصفهان رفت و در آنجا نزد علمایی چون ابوالمعالی کلباسی، شیخ محمدباقر ایوانکی، جهانگیرخان قشقایی و… دروس عالی فقه و اصول و فلسفه و حکمت را به خوبی فرا گرفت.

تحصیل در عتبات

میرزا محمدحسین پس از پایان تحصیل در اصفهان در ۱۲۶۵ خورشیدی به نجف اشرف رفت و پس از توقفی کوتاه عازم سامرا شد تا دروس اسلامی خود را در حوزه پررونق آن شهر بخواند و در آنجا نزد میرزا محمدحسن شیرازی از علمای شیعه و مشهور به «میرزای بزرگ» به تحصیل پرداخت و به مدت ۱۰ سال یعنی بعد از وفات استاد خود در سامرا ماند و پس از آنکه حوزه سامرا دیگر رونقی نداشت، میرزای نایینی به شهر نجف مهاجرت کرد و علاوه بر حضور در درس عالمان بزرگ به تحقیق، تدریس، هدایت طلاب و اقشار مردم مشغول شد. در همین شهر پای درس استاد پرنفوذ حوزه هزار ساله شیعه، آخوند خراسانی نشست و از او علوم اسلامی و حوزوی زیادی را فرا گرفت و ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ آﻗﺎ ﺑﺰرگ ﺗﻬﺮاﻧﯽ، ﻧﺎﺋﯿﻨﯽ ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮﯾﻦ راﯾﺰن آﺧﻮﻧﺪ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ در زﻣﯿﻨﻪ اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ ﺑﻮد(۱).

 پس از آن میرزای نایینی خود از مدرسان و استادان بزرگ آن حوزه شد و شاگردان زیادی پرورش داد که از جمله آنها آیات عظام سید ابوالقاسم خوئی، سید محمدحسین طباطبایی، سید محسن طباطبایی‌حکیم، سید جمال‌الدین گلپایگانی، سید محمد حجت کوه‌کمری، شیخ محمدعلی کاظمینی‌خراسانی، سید محمد هادی میلانی، سید محمود حسینی‌شاهرودی، سید حسن بجنوردی، شیخ محمدتقی آملی، میرزا هاشم آملی، شیخ محمدرضا طبسی‌نجفی، سید محمد حسینی‌همدانی و بزرگان دیگری بودند. (۲)

عزیمت به ایران

پس از به قدرت رسیدن ملک فیصل در عراق توسط انگلیسی‌ها و اعلان انتخابات عمومی برای ایجاد مجلس مؤسسان، آیت‌الله نائینی همگام با علمای دیگر با آن مخالفت و شرکت در انتخابات را تحریم کرد. فیصل و حامیان خارجی او که برگزاری انتخابات را در چنین وضعی ناممکن می‌دیدند به زور متوسل شدند و ۲ تن از علمای بزرگ یعنی شیخ محمد خالصی‌زاده و سید محمد صدر را از عراق به ایران تبعید کردند. آیت‌الله نایینی و سیدابوالحسن اصفهانی به همراه تعدادی از علما به عنوان اعتراض به تبعید آنان به طرف ایران حرکت کردند و مورد استقبال علمای ایران و مردم قرار گرفتند. آیت‌الله سید عبدالکریم حائری یزدی از وی استقبال گرمی به عمل آورد، درس خود را تعطیل کرد و از شاگردانش خواست که در درس حاج میرزا محمدحسین نائینی شرکت کنند. اقامت علما در ایران نزدیک به یک سال طول کشید تا اینکه هیاتی از عراق به قم آمد و خواستار بازگشت علما شدند(۳). پس از بازگشت علما به عراق، آیت الله نائینی بیشترین وقت خود را صرف تدریس و رسیدگی به مراجعات مردم در منصب مرجعیت کرد.

انقلاب مشروطه ایران

ظهور نهضت مشروطه از دوره‌های مهم در تحول اندیشه سیاسی شیعه قلمداد می‌شود. شکل‌گیری این نهضت از یک طرف در پاسخ به بحران‌های داخلی ایران و از طرفی دیگر نتیجه گفتمان رو به رشدی بود که از جهان غرب وارد ایران شد و به دنبال خود، مخاطبان زیادی را حتی در میان علمای مذهبی پیدا کرد. به این صورت که بعد از صدور فرمان مشروطیت و تأسیس مجلس شورا، بحث‌های حقوقی، فکری و سیاسی مشروطه، علمای بزرگ را به تأمل و تفحص واداشت و اجتهادهای گوناگونی به منصه ظهور رسیدند(۴)محمدعلی شاه که در آغاز وانمود می‌کرد با مشروطه موافق است، پس از ترور ساختگی و نافرجام خود با پشتیبانی و تشویق روسیه بهانه‌ای برای سرکوب مشروطه‌خواهان به دست آورد و با به توپ بستن مجلس و دستگیری شماری از آزادی‌خواهان و تبعید علما، تمام تلاش خود را در مبارزه با نهضت مشروطه به کار گرفت و در نتیجه با حمایت بیگانگان بار دیگر استبداد بر کشور حاکم شد. از آن پس درگیری داخلی افزایش یافت. محمدعلی شاه در مقابل مشروطه قرار گرفت و به بهانه حفظ دین بسیاری را به قتل رساند و مجلس تا سه ماه به دستور شاه تعطیل شد(۵) اما مردم علیه او خیزش کردند که علمای دین در این خیزش نقش بنیادین و زیربنایی داشتند و توانستند با آگاهی و بیداری، نهضت را رهبری کنند. علامه نائینی به عنوان یکی از علمای مشروطه‌خواه در آن زمان با نوشتن کتاب مشهور «تنبیه الامه و تنزیه المله» تلاش کرد تا مفاهیم مشروطیت و آزادی را به‌نحو مؤثری با مبانی دینی بررسی کند. به همین دلیل از او به عنوان نظریه‌پرداز نجف در مشروطه نام برده می‌شد(۶).

آیت‌الله نائینی در کنار آخوند ملا محمدکاظم خراسانی در رهبری انقلاب مشروطه از اعتماد کامل آخوند برخوردار بود. به گونه ای که متن تلگراف‌ها و بیانیه‌های عمومی رهبران نهضت را پیرامون مشروطه انشا می‌کرد. همچنین از طرف استاد خود سخنگوی این جنبش بود و در اکثر محافل با مقامات بلندپایه به گفت‌وگو می‌نشست. او مردی آگاه به زمان و مسایل سیاسی بود و پس از اعلان مشروطیت در ایران، او را بزرگ‌ترین حامی این انقلاب شمرده‌اند(۷).

تنبیه ُالاُمَّه و تَنْزیه ُالمِلَّه

مهم ترین اثر میرزای نائینی که شهرت سیاسی و اجتماعی وی به دلیل نگارش آن است. تنبیه الامه و تنزیه المله به شمار می رود. وی این کتاب را در ۱۳۲۷ قمری در دوران استبداد صغیر نوشت. تنبیه الامه به معنای آگاه کردن امت اسلام به ضروریات شریعت بوده و تنزیه المله یعنی منزه دانستن دین اسلام از بدعت استبداد است. این کتاب یکی از معروف ترین رساله ها درباره مبانی فکری و ابعاد گوناگون حکومت مشروطه بر اساس نگرش شیعی است. در واقع انگیزه نائینی از نگارش این کتاب دفاع از مشروطه و توجیه شرعی آن و اثبات تخالف ذاتی استبداد با اسلام، احکام و آموزه های آن بود. وجه تسمیه آن کتاب نیز این بود که می خواست ساحت اسلام را از این تهمت که با استبداد موافق و با مشروطه مخالف است، منزه و مبرا سازد و امت را از خواب غفلت بیدار و به وجوب شرعی ستیز با استبداد و تبدیل نظام استبدادی به مشروطه آگاه کند. اﻫﻤﯿﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮ آن ﺑﻪ دﺳﺖ دادن اﺻﻮل ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﻼم و ﻧﻘﺶ و ﻫﺪف ﮐﻠﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ اﺳت. این رﺳﺎﻟﻪ در واﻗﻊ ﯾﮑﯽ از اﺳﺘﻮارﺗﺮﯾﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ در ﻣﻮرد ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ اﺳﺖ که نائینی با نگارش آن ﺗﻮاﻧﺴﺖ دﮔﺮدﯾﺴﯽ ﺑﺰرﮔﯽ را در ﻓﻘﻪ ﺷﯿﻌﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد آورد(۸).

 آﻧﭽﻪ در ﺗﻨﺒﯿﻪ اﻻﻣﻪ آﻣﺪه ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﯿﺎن ﮐﻨﻨﺪه دﯾﺪﮔﺎه ﻧﺎﺋﯿﻨﯽ اﺳﺖ، ﺑﻠﮑﻪ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪه ﻣﻮﺿﻊ ﺳﯿﺎﺳﯽ آیت الله ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ و آیت الله ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﻫﺴﺖ. ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ آیت الله نائینی در این رﺳﺎﻟﻪ ﺗﻼش می کند ﮐﻪ اﺛﺒﺎت ﮐﻨﺪ، ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻣﺸﺮوﻃﻪ از ﻗﺒﯿﻞ آزادی، ﻣﺴﺎوات، ﭘﺎرﻟﻤﺎن، ﺗﻔﮑﯿﮏ ﻗﻮا و ﻧﻈﺎﯾﺮ آن در ﺑﻄﻦ ﺷﺮﯾﻌﺖ وﺟﻮد دارﻧﺪ و اﮔﺮ ﺗﺎ ﮐﻨﻮن ﺑﻪ آن ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪه ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻏﻔﻠﺖ ﻋﻠﻤﺎ است. ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ او در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ همه آرﻣﺎن ﻫﺎی ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺟﻨﺒﻪ دﯾﻨﯽ ﺑﺨﺸﯿﺪه و وﺟﻮد آن را در ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻣﺤﺮز ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ و ﺑﺮای اﺛﺒﺎت ﻧﻈﺮﯾﺎت ﺧﻮد از اﺻﻮل، ﻗﻔﻪ و ﺗﺎرﯾﺦ ﺻﺪر اﺳﻼم اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده اﺳت(۹). 

دیدگاه‌ها در مورد حکومت

آیت الله نائینی حفظ نظم، امنیت و عدالت را از نظر عقلی و هم از نظر شرعی، واجب دانسته و معتقد است که بهترین وسیله برای اجرای این امر برقراری حکومت است. بنابراین حکومت از باب مقدمه واجب بودن، واجب می‌شود و می نویسد: «بالضروره معلوم است که حفظ شرف و استقلال و قومیت هر قومی، چه آنکه راجع به امتیازات دینیه باشد یا وطنیه، منوط به قیام امارتشان است به نوع خودشان و الا جهت امتیازیه و ناموس اعظم دین و مذهب و شرف و استقلال وطن و قومیتشان به کلی نیست و نابود خواهد بود، هرچند با علی مدارج ثروت و مکنت و آبادانی و ترقی مملکت نائل شوند»، خواه حکومت قائم به شخص واحد باشد یا به گروه، به حق باشد یا به غصب(۱۰).  

نایینی در «تنبیه‌الامه» گونه‌های مختلف حکومت را بررسی کرده و حکومت را بر ۲ نوع دانسته است: اول حکومتی که در دست غیرمعصوم که خود بر ۲ شق است: تملیکیه و ولایتیه. در تصرف تملیکیه حاکم «مملکت به مافی‌ها مال خود انگارد و اهلش را مانند عبید و اماء، بلکه اغنام و احشام برای مرادات و درک شهواتش مسخر و مخلوق پندارد(۱۱). بنابراین آن را استبدادیه، اعتسافیه و استعبادیه نیز می‌نامد. از دیگر خصوصیات این نوع حکومت «فاعلیت مایشاء و حاکمیت مایرید و عدم مسوولیت عمایفعل» است و البته درجات مختلفی دارد که آخرین درجه آن ادعای اولوهیت است اما تصرف ولایتیه «اساس سلطنت فقط بر اقامه وظایف و مصالح نوعیه متوقفه بر وجود سلطنت مبتنی بر استیلای سلطان به همان اندازه محدود و تصرفش به عدم تجاوز از آن حد مقید و مشروط باشد و البته این ۲ شق از نوع حکومت بشری از یکدیگر متباین هستند(۱۲).

وفات

سرانجام این مرجع تقلید پس از عمری تلاش و خدمت در ۲۴ مرداد ۱۳۱۵ خورشیدی ندای حق را لبیک گفت. پیکر مطهرش بعد از اقامه نماز توسط آیت‌الله سیدابوالحسن اصفهانی در کنار حرم مطهر امام علی(ع) به خاک سپرده شد.

منابع

۱- تاریخ نهضت‌های فکری ایرانیان در دوره قاجاریه، عبدالرفیع حقیقت، ج ۳، ص ۱۴۷۸

۲- نائینی، محمدحسین. تنبیه الامه و تنزیه المله. مقدمه، ویرایش، شرح و تعلیق: روح الله حسینیان. تهران: مرکز اسناد انقلاب سالامی، ۱۳۸۶، ص ۲۲

۳- حسین مکی. تاریخ بیست ساله ایران، ج ۲، ص ۳۴۷

۴- موسی نجفی و موسی فقیه حقانی، تاریخ تحولات سیاسی ایران، ص ۲۸۰

۵- همان، صص ۸۶، ۸۷

۶- همان، ص۲۸۱

۷- محمدمحسن آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ج ۴، ص۴۴

۸- علی دوانی. نهضت روحانیون ایران، جلد اول و دوم، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۷، ص ۱۸۲

۹- حسین آبادیان، «نائینی و تلقی دینی از مشروطه»، گزیده مقالات پژوهشی در شناخت آراء آیت الله العظمی میرزا محمد حسین غروی نائینی، به کوشش انجمن آثار و مفاخر فرهنگی استان اصفهان همکاری محمدحسین یاری و محمد نوری. اصفهان: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی استان اصفهان  ۱۳۷۹، ص۱۱۱

۱۰- محمدحسین نایینی، تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله، با توضیحات سید محمود طالقانی، تهران، ‌ سهامی انتشار، ۱۳۷۸، صص۲۳، ۲۸، ۲۹

۱۱- همان، ص۳۱

۱۲- همان، ص۳۳