حسین آقا ملک به عنوان موسس کتابخانه ملی ملک معتقد بود که سعادت مردم ایران در گرو حفظ الصحه و ترقی معارف است. در این مرکز فرهنگی بیش از ۲۰ هزار نسخه و رساله خطی در موضوع‌های گوناگون در گستره فرهنگ و تمدن اسلامی- ایرانی، نگه‌داری می‌شود که نشر نفایس خطی و انتشار کتاب و پژوهش در زمینه آثار تاریخی و موزه‌ای، یکی از برنامه‌های مهم این گنجینه به شمار می‌آید.

موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک که نخستین کتابخانه و موزه وقفی مخصوص ایران و یکی از ۶ گنجینه بزرگ نسخ خطی کشور پنجمین موزه تاریخی ایران و همسان کتابخانه و موزه ملی ایران به شمار می آید. این گنجینه نفیس یادگاری از زنده یاد حاج حسین ملک حسین است.

زندگینامه حسین آقاملک

حسین ملک در ۱۲۵۰ خورشیدی در تهران چشم به جهان گشود. او در خانواده ای مجتهد و از اهالی تبریز زندگی خود را آغاز کرد. حسین ملک در زندگی‌نامه خود پدر جد خویش را ملا ابو علی فرزند حاج آقا مجتهد تبریزی معرفی می کند. حسین در مدرسه دارالشفا به تحصیل پرداخت. او پس از چندی به تحصیل علوم قدیم همت گماشت که از استادان وی می توان به سید محمد علی مازندرانی و امیر شهاب الدین تبریزی اشاره کرد. آقا ملک در مقطعی به دور از چشم پدر به مدرسه فرانسوی آلیانس رفت تا زبان فرانسه بیاموزد.

حسین آقا ملک دستیاری پدرش را در اداره املاک خراسان بر عهده داشت و خود نیز املاکی را بدان افزود. گویا نخستین عُلقه های فرهنگی اش در سفری که همراه پدر به مشهد رفت، بسته شد. در آنجا به راهنمایی یکی از دوستان پدر با پاره‌ای نفایس حرم رضوی آشنا شد و سپس در ۱۲۷۸ خورشیدی وقتی در نیشابور نسخه هایی از دیوان «ابن یمین فریومدی» شاعر سده ۶ هجری را بدست آورد، فکر بنیاد یک کتابخانه بزرگ به ذهنش خطور کرد. او در این زمان ۲۸ سال داشت.

کتابخانه ملک

کتابخانه ای که ملک فراهم آورد در مشهد بود و سپس به خانه پدری او در بازار بین الحرمین تهران منتقل شد تا در اختیار اهل فضل و دانش قرار گیرد. در ۱۳۱۶ خورشیدی خانه پدری خود را در بازار بین الحرمین تهران به همراه تمام اثاثیه و کتاب‌های موجود در آن وقف امام رضا(ع) کرد تا شعبه‌ای از کتابخانه مقدسه رضویه باشد تا کافه و عامه افراد سکنه ایران بدون شرعیات ملیت حق استفاده داشته باشند. آنچه وقف شد، افزون بر هزاران نسخه خطی نفیس یا چاپ سنگی، شامل فرش‌ها، لوسترها، مبلمان و تابلوهای نقاشی بود که حاج حسین به عنوان لوازم و تجملات زندگی شخصی از آنها استفاده می کرد. همچنین ۲ مجموعه کم مانند تمبر و سکه میان آنها دیده می‌شد. این آثار ابتدا کنار کتابخانه به نمایش درآمدند و سپس هسته اولیه موزه ملک را شکل دادند.

کتابخانه ملک اکنون در کنار کتابخانه های ملی، مجلس شورای اسلامی، آستان قدس رضوی، مرکزی دانشگاه تهران و آیت‌الله مرعشی نجفی یکی از ۶ گنجینه بزرگ نسخ خطی ایران به شمار می رود و امتیاز آن به نفاست و ارزش هنری آثار است. برای نمونه در این کتابخانه، کتاب ها، قطعات و مراقعاتی وجود دارد که به وسیله بزرگترین خوشنویسان تاریخ ایران نظیر یاقوت مستعصمی، محمود نیشابوری، میرعماد قزوینی، علیرضا عباسی و ده ها خوشنویس نامدار دیگر نوشته شده اند.

همچنین مجموعه قرآن‌ها، کتاب های ادعیه و دیوان های موجود در کتابخانه ملک چه از نظر کتابت و تذهیب و چه از نظر تجلید در زمره نوادر و نفایس آثار مکتوب ایران قرار می گیرند. به اینها باید کتاب‌هایی را افزود که در حوزه الهیات فلسفه و علوم مختلف نگاشته شده‌اند و نسخه های کمیابی نظیر آثار ابن‌سینا حاج نصیرالدین طوسی و غیاث الدین جمشید کاشانی از سده چهارم قمری به بعد در کتابخانه ملک نگهداری می شوند. بدین ترتیب هیچ پژوهشگری در راه مطالعه سیر هنر ایران و اسلام یا پژوهش در خصوص تاریخ و حکمت، علم بی نیاز از کتابخانه ملی ملک نخواهد بود.

آثار موجود در کتابخانه ملک

آثار موجود در این کتابخانه نه فقط نشان دهنده وقت و مال بسیاری هستند که حاج حسین ملک برای گردآوری شان صرف کرده است، بلکه نشان از تبحر او در انتخاب بهترین آثار مکتوب دارند. به گونه‌ای که ملک را نباید تنها یک واقف آثار فرهنگی دانست، بلکه از آن فراتر او را باید یک کارشناس بزرگ و خبره در حوزه میراث مکتوب و آثار هنری به حساب آورد. جالب آنکه در اقتصاد نیز بسیار ژرف نگر بود و همین عاملی شد تا او اموال زیادی را وقف کتابخانه کند تا پس از مرگش درآمدی برای توسعه کمی و کیفی آن فراهم باشد.

نخستین بار در ۱۳۲۵ خورشیدی و سپس در ۲۵ فروردین ۱۳۳۰ املاک و مستغلات زیادی را وقف آستان قدس رضوی کرد و درآمدشان را به کتابخانه اختصاص داد. املاک وقفی در ۱۳۳۰ خورشیدی شامل ۲۰ قطعه زمین کشاورزی در خراسان و تعداد زیادی دکان در بازار تهران بود.

امروزه این منابع برای ارتقای جایگاه کتابخانه و موزه ملی ملک به کار گرفته می‌شوند و از این رو است که کتابخانه ملک ۳۷ سال پس از درگذشت او دارای ۱۹ هزار عنوان نسخه‌ خطی، ۷۰ هزار کتاب چاپی، ۲۴۰۰ کتاب چاپ سنگی و در حدود چهار هزار مجله در نشریه ادواری است.

غیر از مخازن کتاب و تالارهای مطالعه، بخش های مجهزی هم برای انجام امور فنی از قبیل مرمت نسخ خطی، عکاسی و تهیه میکروفیلم، صحافی، جلدسازی و ... ایجاد شده‌اند. در کنار این بخش‌ها، انتشارات مؤسسه از سال ۱۳۴۸ برای چاپ و نشر نسخ خطی موجود در کتابخانه و آثار پژوهشی مرتبط با آن‌ها تأسیس شده است.

مجموعه‌های موزه ملک

مجموعه سکه شامل ۳ هزار قطعه سکه و مدال ایرانی از سده ششم پیش از میلاد تا دوران پهلوی و نیز سکه هایی از یونان، جانشینان اسکندر، امپراتوری بیزانس، خلفای اسلامی و امپراتوری عثمانی، مجموعه آثار هنری شامل تابلوهای نقاشی هنرمندان به نام ایرانی مانند کمال الملک غفاری، لطفعلی صورتگر، هادی خان تجویدی و برخی نقاشان اروپایی و لوستر و مبلمان، مجموعه لاکی شامل ۸۶ قطعه قلمدان، قاب آیینه و سرچسبدان که با نقاشی لاکی آراسته شده اند و برخی شان حدود ۳۰۰ سال قدمت دارند، مجموعه تمبر شامل هزاران قطعه تمبر از نخستین تمبرهای منتشر شده در ایران و جهان تا زمان حاضر، مجموعه فرش شامل ۳۴ تخته قالی و قالیچه از نقاط مختلف ایران که بوسیله زبده ترین بافندگان ۲ سده گذشته بافته شده‌اند، مجموعه بانو ملک شامل تابلوهای نقاشی قاجاری، نسخه های خطی، قلمدان، سرقلیان و آثار لاکی که تعدادشان به ۴۷ اثر می رسد. این مجموعه در ۱۳۸۵ توسط بانو عزت ملک، فرزند مرحوم حاج حسین ملک و ناظر استصوابی موقوفات ملک به موزه اهداء شده است، مجموعه آثار خوشنویسی که آثاری از بزرگ ترین و نامدارترین خوشنویسان ایران و اسلام مانند یاقوت مستعصمی، علیرضا عباسی، میرعماد، احمد نیریزی، درویش عبدالمجید طالقانی، میرزا غلامرضا اصفهانی و... را در خود جای داده است که از مجموعه های اصلی و مهم این موزه به شمار می روند.

وقفیات حاج حسین ملک

حاج حسین ملک در ۱۳۳۱ و ۱۳۳۴ خورشیدی برای چندمین بار املاک و مستغلاتی را وقف آستان قدس رضوی کرد و مقرر داشت، بخشی از عواید آنها به عنوان کتابخانه و موزه و بخش دیگر به ساخت و اداره بیمارستانی در چناران خراسان اختصاص یابد، با این حال موقوفات او از اینها فراتر می رفت. او علاوه بر ساخت یک بیمارستان در چناران خراسان، زمین های بزرگی را وقف امور خیریه کرد. ۲ میلیون متر مربع از اراضی وکیل آباد مشهد که به آموزش و پرورش اداره مخابرات و شهرداری مشهد هدیه شده تنها یک قلم از زمین هایی است که وقف امور عام المنفعه کرده است. موزه ملک نیز کم از کتابخانه او نیست. در مجموعه سکه این موزه، سکه های همه دودمان های حکومت گر ایران از هخامنشیان تا پهلوی، نگهداری می‌شود. در مجموعه تمبر، ۱۰۰ هزار تمبر از آغاز چاپ تمبر در ایران تا امروز وجود دارد. مجموعه هنر لاکی موزه چه به صورت جلد کتاب ها و چه در شکل قلمدان های لاکی مجموعه کم مانند است که شاید در ایران نظیر آن را نتوان یافت. همچنین در تالار آثار هنری به تابلوهای برمی‌خوریم که برخی مانند تابلوهای کمال الملک غفاری و آقا لطفعلی صورتگر بخش مهمی از تاریخ هنر ایران را تشکیل می دهند و به اینها باید انبوهی از فرش ها و قالی های نفیس، آثار فلزی مانند مجموعه اسطرلاب ها، مبلمان های پربها و خیلی چیزهای دیگر را افزود و واقف شان را در جایگاه بزرگترین واقف املاک فرهنگی در ایران نشاند.

سرانجام حسین آقا ملک

حاج حسین آقا ملک در چهارم مرداد ۱۳۵۱ خورشیدی در ۱۰۱ سالگی چشم از جهان فرو بست و در حرم امام رضا(ع) به خاک سپرده شد. از او علاوه بر کتابخانه و موزه ملی ملک اموال وقفی دیگری هم از جمله ۲ بیمارستان در چناران و تربت جام خراسان و زمین های مزروعی در تهران و خراسان بر جای مانده است.

منبع: کتابخانه و موزه ملک