رهبر معظم انقلاب اسلامی در طول دهه‌های گذشته از بعد نظری با مشارکت دادن مردم در مشروعیت نظام اسلامی و در بعد عملی با صیانت از رای و حضور مردم در عرصه اداره جامعه در صدد تحقق جمهوریت نظام برآمده‌اند.

تکیه انقلاب اسلامی بر توده مردم از یک سو و اعتقاد و باور امام خمینی (ره) به نقش و حضور مردم در اداره جامعه باعث شد نظام برآمده از انقلاب اسلامی جمهوری را در عنوان خود به کار گیرد؛ عنوانی که به معنای اتکاء نظام به نظر مردم در اداره جامعه بود؛ باوری که در اندیشه بزرگان انقلاب نهادینه بود و در قانون اساسی و در اصل اول و ششم مورد تاکید قرار گرفت.

با پیروزی انقلاب اسلامی و تشکیل حکومت جمهوری اسلامی، مباحث نظری هم پیرامون این حکومت بدیع شکل گرفت. جریانات مختلف فکری، سیاسی و فقهی هر کدام از زاویه مختلف به تحلیل و بررسی ابعاد تئوریک و نظری جمهوری اسلامی پرداختند. یکی از مباحثی که پیوند مستقیم با جمهوری و مردم دارد مسئله مشروعیت و مقبولیت جمهوری اسلامی است و اینکه نقش و جایگاه مردم در این محدود چیست و آیا مردم نقش بنیادین دارند یا از نقش حاشیه‌ای برخوردار هستند.

توجه به نقش مردم باعث شکل گرفتن بحث‌هایی پیرامون نقش مردم در حوزه مقبولیت و مشروعیت نظام اسلامی شد که از نظری‌ترین مباحث در عالم حکومت و کالبد شکافی این مفهوم است. حضرت آیت الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی و یکی از پیشروان نهضت اسلامی هم از این زوایه مباحثی را در سخنرانی‌های متعدد خود ارائه دادند که برآمده از نگاه ایشان به اهمیت نقش مردم در حکمرانی پساانقلاب است.

بررسی مباحث رهبر انقلاب در این زمینه نشان می‌دهد که ایشان نقش پررنگی برای مردم در مشروعیت‌دهی به نظام اسلامی قائلند و حتی از مشروعیت دوگانه صحبت می‌کنند. این در حالی است که برخی متفکران اسلامی، مشروعیت را تنها حوزه دین تلقی کرده و برای مردم در این محدود نقشی قائل نیستند و تنها نقش مردم را مقبولیت‌بخشی به حکومت جمهوری اسلامی می‌دانند با این حال رهبر انقلاب علاوه بر حوزه مقبولیت، نقش مردم را به مفهوم مشروعیت هم تسری می‌دهند.

در مباحث مربوط به مشروعیت در آرا برخی متفکران دینی، موضوع مشروعیت حکومت به مشروعیت حاکم تقلیل پیدا می‌کند و اینگونه طرح مسئله، سبب شده است که این جریان فکری در پذیرش مردم به عنوان یکی از شروط مشروعیت دچار چالش باشد. این از ویژگی‌های الگوی تک ساحتی مشروعیت است. در بعضی رویکردهای تک‌ساحتی دیگر، فرایند کسب و استمرار قدرت و ضرورت رضایت مردم مسئله اصلی مشروعیت است. درنهایت، کسانی هم هستند که مشروعیت را معطوف به کارآمدی تحلیل می‌کنند.

در مشروعیت حکومت از دیدگاه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، مسئله مشروعیت محدود به شرایط حاکم نیست و سه ساحت دیگر از جمله غایات حکومت، نحوه تاسیس و استمرار حکومت و حتی کارآمدی مطرح است. این یکی از نوآوری‌ها در طرح مسئله مشروعیت در نظریه مردم‌سالاری دینی ولی فقیه است که اساس مواجهه با موضوع مشروعیت را به طور کلی دگرگون می‌کند. بنابراین برخلاف آن تقسیم بندی سه‌گانه مشروعیت مردمی، مشروعیت الهی و مشروعیت مردمی – الهی، که گروهی نظر رهبری را ذیل دسته سوم جا می‌دادند، باید گفت مشروعیت دو یا چندگانه نیست بلکه واحد است اما ساحات مختلفی را دربرمی‌گیرد.

نگاهی به دیدگاه‌های رهبر انقلاب

رهبری در جملات و بیاناتی صریح به نقش مردم اشاره می‌کنند که نشان دهنده رویکرد نظری و عملی ایشان به مردم سالاری در حکومت جمهوری اسلامی است. ایشان در ۴ اسفند سال ۷۷ در سخنانی بیان داشتند «مردم تعیین‌کننده و تصمیم‌گیرنده هستند و اگر مردم حکومتی را نخواهند، این حکومت در واقع پایه مشروعیت خودش را از دست داده است. نظر ما درباره مردم این است.»

بنابراین از منظر رهبر انقلاب، هر حکومتی که بر خلاف خواست مردم تشکیل شود مشروعیت ندارد. در واقع اولین مولفه هر حکومتی عنصر مشروعیت است و اگر مردم همراه نبودند یعنی از بعد نظری حکومت نباید تشکیل شود و فاقد وجاهت قانونی و شرعی است. این برخلاف نظرات برخی جریانات فکری و سیاسی در کشور است که معتقد هستند مردم در مشروعیت‌دهی به حکومت اسلامی نقشی ندارند و نقش مردم بعد از تشکیل حکومت جمهوری اسلامی شروع می‌شود.

البته همانطور که اشاره رفت از منظر ایشان مشروعیت دو پایه است و یک بعد آن مربوط به مردم است و بعد دیگر به دین و شرع بر می‌گردد. رهبری در سخنانی که در سال ۸۲ ایراد کردند این بعد از مشروعیت را چنین توضیح دادند «اگر کسی که برای حکومت انتخاب می‌شود از تقوا و عدالت برخودار نبود، همه مردم هم که بر او اتفاق کنند، از نظر اسلام این حکومت، حکومت نامشروعی است.»

در بعد دینی مشروعیت هم غایات حکومت مهم است. یعنی مشروعیت حکومت در صورتی است که اهداف و غایات الهی را پیگیری کند. در همین زمینه رهبری معتقدند که «مشروعیت من و شما وابسته به مبارزه با فساد، تبعیض و نیز عدالت‌خواهی است. ...ما برای عدالت و رفع تبعیض آمده‌ایم. ما آمده‌ایم تا جامعه را از مواهب الهی و اخلاقی و معنوی برخوردار کنیم.»

از بعد تئوریک و نظری رهبری مردم را بخشی از عناصر مشروعیت بخش حکومت اسلامی می‌دانند. اما توجه رهبری به جمهور و مردم تنها معطوف به بنیان‌های نظری نمی‌شود و ایشان در حوزه اجرا و اداره حکومت هم با تبیین نظریه مردم سالاری دینی نقش مردم را برجسته می‌کنند.

مفهوم پردازی‌هایی همچون حق الناس بودن رای مردم، در جهت تبیین ضرورت و اهمیت حضور مردم در سطح کلان حکومت‌داری صورت می‌گیرد چرا که اگر رای مردم در اعمال حاکمیت اثر گذار نباشد منجر به ناامیدی مردم از نقش آفرینی خویش در اداره جامعه می‌شود.

توجه به انتخاب مردم در انتخابات مختلف با هر خروجی که رای مردم داشته باشد و صیانت از نهادهای انتخابی و مهم دانستن رای مردم در شکل‌گیری این نهادها در دوره‌های مختلف از دیگر راهبردهای رهبر انقلاب در عرصه عملی تحقق جمهوریت نظام است. تضعیف این مولفه‌ها همواره عامل نگرانی و هشدارهای ایشان بوده به نحوی که کاهش مشارکت در انتخابات مجلس شورای اسلامی دوره یازدهم باعث شد حضرت آیت الله خامنه‌ای در پیام خود به مراسم افتتاحیه این دوره از مجلس یکی از وظایف نمایندگان جدید را تلاش برای افزایش مشارکت مردم در انتخابات مشخص کنند.