حبل‌المتین به عنوان تاثیرگذارترین روزنامه‌ پرتیراژ دوره قاجاریه به شمار می‌رود که بیش از ۳۷ سال در کلکته هندوستان و تهران منتشر شد، این روزنامه نقش به سزایی در انعکاس رویدادها و به ویژه تنویر افکار و اندیشه‌ها این دوره داشت و یکی از عوامل موثر پیدایش نهضت آزادی‌طلبی در ایران بود.

نخستین روزنامه‌ها در دوره قاجاریه از زمان پادشاهی محمدشاه توسط نخستین دانش آموختگان ایرانی در اروپا به نام میرزا صالح شیرازی به ایران وارد شد، وی این روزنامه را برای آگاه کردن مردم از آخرین اخبار سیاسی، اقتصادی و فرهنگی مملکت و کشورهای خارجی با نام کاغذ اخبار منتشر کرد. این روزنامه به صورت ماهیانه و تا سه سال در تهران منتشر می شد، بعد از این روزنامه، مهم ترین روزنامه به زبان فارسی یعنی وقایع‌اتفاقیه در سومین سال سلطنت ناصرالدین شاه و با تلاش های امیرکبیر چاپ شد، بعد از انتشار این نشریات روز به روز بر تعداد آنها افزوده شد و به ویژه در روزهای پیروزی انقلاب مشروطه، روشنفکران و مشروطه خواهان نیز از روزنامه ها و جراید به عنوان تریبونی برای ابراز مخالفت با ساختارهای سیاسی و اجتماعی حاکم استفاده می کردند. با آغاز مشروطیت گروهی از نویسندگان به اردوی آزادیخواهان پیوستند و فرصت آن را یافتند که آزادانه و آشکارا از راه قلم به مبارزه با استبداد برخیزند، اگرچه در آن زمان دستگاه های چاپ، تولید کاغذ و همه گونه ابزار کار در دست دولتیان بود. با این همه، تبلیغات و مبارزات قلمی آزادیخواهان در روزنامه ها تمرکز یافت و پس از اعلام مشروطیت و آزادی مطبوعات، شمار روزنامه ها رو به فزونی نهاد و ده ها روزنامه در تهران، رشت، تبریز و دیگر شهرستان های ایران انتشار یافت، یکی از مهم ترین این روزنامه ها که در عصر مشروطه به وجود آمد، روزنامه بسیار تاثیر گذار حبل المتین بود. این روزنامه در ابتدا به همت سید جلال الدین حسینی ملقب به مویدالاسلام از مریدان سیدجمال‌الدین اسدآبادی در راستای بیداری افکار عمومی ایرانیان در کلکته هندوستان انتشار یافت و پس از فرمان مشروطه در ۹ اردیبهشت ۱۲۸۶ خورشیدی حبل‌المتین به مدیریت سیدحسن کاشانی در تهران به‌صورت روزانه منتشر شد.

علت محبوبیت حبل المتین و برخی ویژگی های این روزنامه

روزنامه حبل المتین از روزنامه های بسیار تاثیرگذار بر مردم ایران است که توانست نامی ماندگار از خود در تاریخ معاصر ایران بر جای بگذارد. از دیدگاه بسیاری این روزنامه تاثیر بسزایی در وقوع جنبش مشروطه ایران داشت در حقیقت بیداری ایرانیان، مرهون روشنگری های روزنامه هایی است که در دوره ای طولانی از پادشاهی ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه به زبان فارسی از کلکته تا لندن انتشار یافتند، حبل المتین یکی از تاثیرگذارترین آن روزنامه ها بود. این روزنامه در ۲۴ صفحه به قطع وزیری بزرگ و با چاپ سربی هفته ای یکبار به چاپ می رسید و در کشورهای هند، برمه، ایران، افغانستان، عثمانی، مصر، اروپا، روسیه و ترکستان توزیع می‌شد. همچنین خصوصیات روزنامه در هر شماره در عنوان آن چاپ شده، اسم روزنامه به خط نسخ درشت و بالای آن نامه مقدسه و در پایین سال تأسیس این روزنامه و در یک طرف قیمت اشتراک و در طرف دیگر خصوصیات به چشم می خورد. حبل‌المتین چون در ممالک ایران، هندوستان، مصر، روسیه، نماینده داشته به همین دلیل اخبار این کشورها را به تفصیل چاپ می‌کرد به ویژه نسبت به ایران که از اغلب شهرهای مهم برای اداره روزنامه اخبار و مقاله می‌فرستادند. همین جامعیت و تفصیل اخبار روزنامه بود که باعث شد، حبل‌المتین در ایران رواج و نفوذ زیادی پیدا کند و در میان عموم طبقات خواننده داشته باشد به طوری که تیراژ روزنامه ابتدا با ۵۰۰ نسخه و سپس سه هزار نسخه آغاز شد و در مرحله بعد به هفت هزار و ۵۰۰ و در دوران مشروطه به رقم بالای ۳۵ هزار نسخه نیز رسید. موضوع دیگری که به نشر فوق‌العاده روزنامه کمک کرد، مجانی بودن روزنامه بود که مدت ۱۰ سال هر هفته پنج هزار نسخه از آن به طور رایگان میان روحانیون نجف و علمای ایران و دیگر روشنفکران توزیع می‌شد. به علت همین نفوذ زیاد و بی‌پروایی در نوشتن، امین السلطان صدراعظم ایران از انتشار آن به مدت چهار سال جلوگیری کرد در واقع حبل المتین و موید الاسلام اگرچه مورد التفات مظفرالدین شاه بودند و همین شاه بود که لقب موید الاسلام را به او داد و او با این لقب شهره شد اما بارها و بارها مورد نظر سوء دربار ایران قرار گرفت به طوری که به دستور امین السلطان این روزنامه به مدت ۴ سال از ورود به ایران منع شد.

توقیف روزنامه حبل المتین

حبل‌المتین در ۳۷ سال یعنی از دوران ناصرالدین شاه تا سال های نخستین حکومت رضاخان پهلوی ۴۳ بار توقیف شد که این توقیف‌ها، هم به صورت جلوگیری از انتشار آن در هندوستان بود و هم به صورت ممنوعیت ورود به ایران. با وجود این، همانند دیگر روزنامه‌های آزاد و ملی برون مرزی، به وسیله جهانگردان و زوار و به وسیله بارها و محموله‌های بازرگانی به طور قاچاق وارد ایران می‌شد در واقع یکی از گلایه هایی که خوانندگان حبل‌المتین عموماً و به طور دائم از این روزنامه داشتند، این بود که روزنامه دیر به دست آنان می رسید. از دلایل این مساله باید به این موارد اشاره کرد، یکی اینکه روزنامه با کشتی به ایران ارسال می شد و دوم اینکه حکومت ایران در بسیاری از مواقع اجازه ورود به ایران را نمی داد و بر همین اساس روزنامه را در کیسه های آرد، صندوق چای و ادویه جات به ایران می آوردند. با انتشار حبل‌المتین مویدالاسلام بزرگ‌ترین خدمت را به برقراری اساس مشروطیت و آزادی ایران انجام داد زیرا این روزنامه چون در خارج ایران منتشر می‌شد، آزادانه می‌توانست به مستبدان، زورگویان و درباریان ایران حمله و مشکلات جامعه، مفاسد و عیوب را بی‌پروا بازتاب و شرح دهد.

اهمیت و محتوی روزنامه حبل المتین

حبل المتین را به واقع می توان بزرگترین روزنامه برون مرزی فارسی زبانان در خارج از مرزهای ایران لقب داد. مقالات موید الاسلام همواره مبتنی بر رویکردی وطن دوستانه بود، او تلاش می‌کرد تا دردهای وطن را بازگو کند و راه درمانی نیز مطرح نماید. او و روزنامه اش نقش زیادی در آگاهی و بیداری جامعه ایران در دوره قاجار ایفا کردند از همین رو یکی از علل ایجاد انقلاب مشروطه در ایران را فریادهای ۱۴ ساله حبل المتین ذکر کرده اند.

گفتارها درباره گرفتاری های سیاسی ایران می نوشت و دلسوزی ها و راهنمایی های بسیار می کرد و در پیشامد وام از روس، گفتارهای تندی به چاپ رسانید. به همین دلیل چهار سال از آمدن آن به ایران جلوگیری شد. در واقع این روزنامه به خاطر مقاله‌های روشنفکرانه‌ای که در تقبیح سیاست های استعماری روس و انگلیس در ایران منتشر می‌کرد، مشهور است. بارها پیشنهاد قانون و حکومت مشروطه داد و مردم دلبستگی بسیار به این روزنامه پیدا کردند. به نوشته مهدی ملک زاده مورخ ایرانی حبل المتین یکی از پایه های کاخ مشروطیت و عامل موثر پیدایش نهضت آزادی طلبی در ایران بود. صرف نظر از مقالات اساسی که در مدت نزدیک به ۴۰ سال به قلم آزاد و شیوه مدیر روشن ضمیر آن منتشر می شد، یگانه مرجع و پناه افکار نوین بود که در صفحات آن مردان شیفته آزادی و آرزومند حکومت قانون می توانستند، افکار خود را منتشر و در دسترس افکار عمومی بگذارند.

این نشریه علاوه بر اینکه حاوی اخبار داخلی ایران و اخبار سیاسی و اقتصادی ممالک غربی بود به طرق مختلف از اوضاع اجتماعی ایران انتقاد می کرد و با نشان دادن پیشرفت های ممالک غربی و متمدن اثبات می کرد که پیشرفت ایران در استقرار حکومت قانونی و اخذ تمدن غربی است. در بیشتر مطالب حبل المتین مسایل اجتماعی به سطح کلان و ساختار سیاسی پیوند می خورد و از نظر دست‌اندرکاران نشریه، مهمترین مشکل جامعه ایرانی ضعف ساختار سیاسی و وجود استبداد بود. بنابراین از نظر آنان با اصلاح ساختار سیاسی و حاکم شدن مشروطه و قوانین مدون بیشتر معضلات اجتماعی نیز حل می شدند. همچنین این روزنامه با روحانیون سنّت‌گرا مخالفت می‌کرد تا جایی که یک شماره کامل حبل المتین به نفی شیخ فضل اللّه نوری اختصاص یافت.

سرانجام روزنامه حبل المتین

مویدالسلام تمام عمر و زندگی خود را به پای فرهنگ ایران گذاشت، او نشریات بسیاری منتشر می کرد که مشهورترین آنها حبل المتین بود. هر چه به پایان عمر او و حبل المتین نزدیک می شویم، مشکلات مالی روزنامه نیز بیشتر نمایان می شود. او حامیان مالی خود را از دست داده بود. موید الاسلام در سال های پایانی عمر نابینا شد و اگرچه همچنان بر حبل المتین نظارت داشت اما عملا انتشار آن را به دختر خود، فخر السلطان که ف. س امضا می نمود، سپرده بود. سرانجام موید الاسلام در ۱۹ آذر ۱۳۰۹ خورشیدی در کلکته در دفتر کار خود دچار حمله قلبی شد و چند روز پس از آن دیده از جهان فرو بست. پیکر موید الاسلام آنگونه که خود خواسته بود، یک سال بعد با مساعدت دولت به وسیله دخترش فرخ سلطان به ایران انتقال یافت تا در خاکی که سال ها برای آزادی و اعتلایش فریادها سر داده بود، بیارامد. مرگ سیدجلال الدین حسینی پایانی بر حبل‌المتین بود.