متون اسلامی خشم را به غضب و غیظ تعبیر می کند، دانشمندان و علمای اسلامی، خشم را یکی از نعمت های بزرگ خداوند می دانند که در وجود انسان ها به ودیعه نهاده شده است و به واسطه آن انسان برای بقای خویش در برابر ناملایمات می کوشد و به بازسازی و آبادی دنیا و آخرتش مشغول می شود. جهاد با دشمنان، حفظ نظام بشر، امر به معروف و نهی از منکر، اجرای تعزیرات، دفاع از جان و مال و جهاد با نفس، فقط به کمک و یاری این غریزه ممکن می شود و اگر غریزه خشم نبود، بشر رو به نابودی و تباهی می گذاشت. از طرفی دیگر، همین نیروی حیاتی و غریزی می تواند، ویران کننده نیز باشد در حدی که بر انسان غلبه می کند تا آنجاکه اعمال و کردار فرد از کنترل و تبعیت عقل و دین خارج می شود. دین اسلام ما را به فرو خوردن خشم و کظم غیظ فرا می خواند و در آیات، روایات و احادیث فراوانی تأکید بر این صفت پسندیده شده است. خداوند حکیم در قرآن فرو خوردن خشم را یکی از ویژگی های پرهیزکاران برمی شمرد.

با وجود اینکه اسلام در بسیاری از موارد خشم را نکوهش و به فروخوردن آن سفارش کرده اما در مواردی هم خشم را یک امر پسندیده تلقی می کند؛ چراکه برخی غضب ها، هدف مقدسی را دنبال می کنند، حدود معینی دارند و برای رویارویی با کار خلافی به وجود می آیند، این گونه غضب ها ممدوح هستند. حدیثی از امیرمؤمنان علی(ع) درباره پیامبر اکرم(ص) ئجود دارد که مؤید این مطلب است: پیامبر خدا (ص) برای دنیا به خشم نمی آمد اما هرگاه حق، او را به خشم می آورد، هیچ کس او را نمی شناخت و هیچ چیز نمی توانست جلوی خشم او را بگیرد تا آن گاه که انتقام حق را می گرفت.

مفهوم لغوی و اصطلاحی کظم غیظ

کظم در لغت عربی به معنی گلو یا محل خروج نفس است، غیظ نیز به معنی خشم و غضب شدید و حرارتی است که انسان آن را از فوران و جوشش خون قلبش می‌فهمد و در می‌یابد. اصطلاح کظم غیظ یعنی خودداری از اظهار خشم و نگه داشتن آن در دل است. انسان در روابط اجتماعی با دیگران، زمانی که با عملکرد اشتباه طرف مقابل و خطاهای دور از انتظارش مواجه می‌شود، وظیفه اخلاقی و دینی انسان این است که خشم را آشکار نکند و به آن ترتیب اثر ندهد.

 از کتاب‌های پیشنهادی در زمینه کظم غیظ؛ این کتاب به راه‌های مدیریت و کنترل خشم می‌پردازد

کظم غیظ در قرآن

در قرآن کظم غیظ از ویژگی‌های نیکوکاران شمرده شده است. آنان که خشم خود را فرو می‌برند و از خطاهای مردم در می‌گذرند و خدا نیکوکاران را دوست دارد. همچنین فرو بردن خشم (کظم غیظ) در روایات به عنوان فضیلتی اخلاقی، مورد تأکید ائمه اطهار(ع) قرار گرفته است. کظم غیظ به دلیل آثار مثبت فراوانی که دارد از چنان جایگاهی در قرآن برخوردار است که در جای جای آن، صحبت  گذشت از کارهای جاهلانه مردمان است:

در آیه ۱۰۹ سوره بقره آمده است: بسیاری از اهل کتاب، از روی حسد -که در وجود آنها ریشه دوانده- آرزو می‌کردند شما را بعد از اسلام و ایمان به حال کفر باز گردانند با اینکه حق برای آنها کاملا روشن شده است. شما آنها را عفو کنید و گذشت نمایید تا خداوند فرمان خودش (جهاد) را بفرستد خداوند بر هر چیزی تواناست.

‌درآیه ۱۳۴ سوره مبارکه آل عمران نیز این طور بیان می شود: همان‌ها که در توانگری و تنگدستی، انفاق می‌کنند و خشم خود را فرو می‌برند و از خطای مردم درمی‌گذرند و خدا نیکوکاران را دوست دارد.

‌در آیه ۱۴۹ سوره نسا نیز آمده است: اگر نیکی‌ها را آشکار یا مخفی سازید و از بدی ها گذشت نمایید خداوند بخشنده و تواناست (و با اینکه قادر بر انتقام است عفو و گذشت می‌کند).

‌آیه ۱۳ سوره مبارکه مائده کظم غیظ را این طور بیان می دارد: از آنها درگذر و صرف نظر کن که خداوند نیکوکاران را دوست می‌دارد!

‌در آیه ۳۴ سوری شوری ذکر شده که همان کسانی که از گناهان بزرگ و اعمال زشت اجتناب می‌ورزند و هنگامی که خشمگین شوند عفو می‌کنند.

‌به روایت آیه ۶۳ سوره فرقان؛ بندگان (خاص خداوند) رحمان، کسانی هستند که با آرامش و بی‌تکبّر بر زمین راه می‌روند و هنگامی که جاهلان آنها را مخاطب سازند (و سخنان نابخردانه گویند)، به آنها سلام می‌گویند (و با بی‌اعتنایی و بزرگواری می‌گذرند).

‌در آیه ۱۰ سوره مزمل می خوانیم: و در برابر آنچه (دشمنان) می‌گویند شکیبا باش و به‌طرزی شایسته از آنان دوری گزین!»

کظم غیظ در روایات

فرو بردن خشم (کظم غیظ) در روایات به عنوان فضیلتی اخلاقی، مورد تأکید ائمه اطهار(ع) قرار گرفته است. کلینی در الکافی در کتاب ایمان و کفر ۱۳ روایت را در ذیل باب کظم غیظ آورده است. در دعای مکارم الاخلاقِ صحیفه سجادیه به کظم غیظ اشاره و در روایات مختلف عزت و بزرگی، رهایی از عذاب الهی و جلب رضایت خداوند از جمله آثار فرو بردن خشم یاد می شود. از پیامبر(ص) روایت شده است: «هر کس خشم خود را کنترل کند، خدا عذابش را از او برمی‌دارد.»

راهکارهای کنترل خشم

در منابع اخلاقی از کظم غیظ در بخش رذایل اخلاقی و ذیل صفت خشم بحث شده است. عالمان اخلاق راهکارهایی برای کنترل خشم ارایه کرده‌اند.

فیض کاشانی حکیم، محدث و عارف دوره صفوی و از بزرگترین دانشمندان شیعه در المحجه البیضا اندیشیدن در روایاتی که در فضیلت کظم غیظ، حلم و عفو وارد شده، توجه به پاداش‌هایی که در این روایات برای فروبردن خشم ذکر شده، به یاد آوردن قدرت و خشم الهی، توجه به زشتی حالتش در حالت خشم و سرزنش حس انتقام‌جویی را به عنوان راهکارهای علمی کنترل خشم بیان کرده است.

همچنین فیض کاشانی از استعاذه و تغییر حالت به عنوان راهکارهای عملی کظم غیظ یاد کرده است. او بیان می‌کند که اگر استعاذه کارساز نشد در صورتی که انسان خشمگین، ایستاده است، بنشیند و در صورتی که نشسته است، تکیه دهد یا بخوابد. همچنین در برخی روایات، خشم به آتش تشبیه و گفته شده آتش را جز آب خاموش نمی‌کند، پس فردی که خشمگین است، وضو بگیرد.

در برخی روایات نیز از رسول خدا(ص) نقل شده است هر فردی که خشمگین شد، صورتش را بر زمین بچسباند. ورام بن ابی فراس فقیه و محدث امامی سده ششم درباره تفسیر این روایت پیامبر اسلام(ص) گفته است که منظور پیامبر امر بر سجده است تا نفس، احساس خواری کند و خشم او برطرف شود.

همچنین برخی بزرگان دینی و اخلاقی نیز به بیان راهکارهای علمی و عملی مبارزه با خشم پرداخته اند. برای نمونه در منابع علمی و روانشناختی اینگونه نوشته شده که سرکوبی و فرو بردن خشم در زمان شروع آن آسان تر است و هنگامی که شدت پیدا کند و شعله ور شود از کنترل و اختیار فرد خارج می شود. بنابراین پیش از آنکه این حالت در فرد شدت یابد و آتش آن، نور ایمان و عقل را خاموش سازد، باید به رویارویی با آن پرداخت.

بنابراین با توجه به پیامدهای زیان بار و ناپسند خشم و دشواری کنترل و ایستادگی در برابر آن، عامل دیگری که در این باره مطرح می شود، تقویت تمایلات فطری و عواطف والای انسانی است که نقش مهمی در کاهش تأثیر ناکامی ها و پرخاشگری ها دارد. از طریق آموزش های تربیتی و مذهبی و پایبندی وجدانی و اخلاقی به وظایف اجتماعی، این فضایل در فرد به صورت عادت درمی آید و فرد و جامعه را از آثار ناخوشایند خشم، دور نگاه می دارد. عفو و گذشت و کظم غیظ، از جمله ارزش هایی هستند که در اخلاق اسلامی به عنوان روش های رویارویی با خشم مطرح است.

کظم غیظ امام کاظم(ع)

امام موسی کاظم(ع) پیشوای هفتم شیعیان به این دلیل که خشم خود را کنترل می‌کرد به کاظم ملقب بود. گزارش‌های مختلفی در منابع آمده که امام کاظم(ع) خشم خود را در برابر دشمنان و افرادی که به او بدی می‌کردند، فرو می‌برد. از جمله بیان شده که مردی از نوادگان عمر بن خطاب در حضور امام کاظم(ع) به امام علی(ع) توهین کرد. همراهان امام خواستند به او حمله کنند اما امام مانع شد و سپس به مزرعه آن مرد رفت. مرد با دیدن امام کاظم(ع) شروع به داد و بیداد کرد که محصولش را لگدمال نکند. امام به او نزدیک شد و با خوشرویی پرسید که چقدر خرج کاشت مزرعه کرده‌ای؟ مرد گفت: ۱۰۰ دینار! سپس پرسید: امید داری چه اندازه از آن برداشت کنی؟ مرد پاسخ داد غیب نمی‌دانم. امام کاظم(ع) فرمود: گفتم امید داری چه اندازه از آن برداشت کنی؟ مرد پاسخ داد: ۲۰۰ دینار! امام ۳۰۰ دینار به او داد و گفت: این ۳۰۰ دینار برای توست و محصولت هم برایت باقی است. سپس به طرف مسجد رفت. آن مرد زودتر خود را به مسجد رساند و با دیدن امام کاظم(ع) برخاست و آیه ۱۲۴ سوره انعام را بلند خواند: خدا بهتر می‌داند رسالتش را کجا قرار دهد. 

منابع:

کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۱۰۹-۱۱۱.

فیض کاشانی، المحجة البیضاء، مؤسسة النشر الاسلامی، ج۵، ص۳۰۶-۳۰۷.

آذربایجانی، مسعود و همکاران (۱۳۸۲)، روان شناسی اسلامی با نگرش به منابع اسلامی، تهران، قم، سمت و پژوهشکده حوزه و دانشگاه.

ابی فراس، ورام بن (۱۳۸۴)، مجموعه ورام، ترجمه محمدرضا عطایی، چ سوم، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی.