امروز پنجم اسفند ماه مصادف با زادروز دانشمند بزرگ ایرانی، خواجه نصیرالدین طوسی و روز مهندس است.

در این روزها شاید اکثر ما به دلیل موج گسترده برای پیشگیری از شیوع «ویروس کرونا» توجهی به مناسبت های تقویم نداشته باشیم. اما امروز روز کسانی است که آنچه را که نیست، خلق می‌کنند.

بیش از هفت‌صد سال از درگذشت دانشمند بزرگ ایرانی خواجه نصرالدین طوسی می‌گذرد اما هنوز هم دستاوردهای علمی این دانشمند ایرانی محل رجوع است. خواجه نصیرالدین طوسی از بزرگ‌ترین فلاسفه و ریاضی‌دانان و دانشمندان ایرانی است که پس از بزرگانی مانند فارابی، ابوریحان بیرونی، ابوعلی سینا و رازی ظهور کرد. روز پنجم اسفندماه در تقویم رسمی کشور ایران به‌ عنوان روز بزرگداشت خواجه‌ نصیرالدین طوسی از دانشمندان بزرگ ریاضیات و هندسه روز مهندس نام‌گذاری شده است.

واژه مهندسی از کلمه لاتین قرون‌ وسطایی "ingenium "به مفهوم طراحی و ابداع گرفته‌ شده است و کلمه مهندس از کلمه لاتین "ingeniare"برای موتور یا ابتکار به معنای نوآوری مبتکرانه گرفته‌ شده است. بنابراین مهندسی فرآیند طراحی جهان ساخته‌شده توسط انسان است.

بهترین راه حل در دستان مهندس

مهندس کسی است که برای هر مشکلی بهترین راه‌حل را پیدا می‌کند. این ممکن است شامل جنبه‌های کیفی، کمی، فیزیکی، اقتصادی و ... باشد.

همچنین مهندس کسی است که تلاش می‌کند یک ساختار عملیاتی و عملی از مفهومی را ایجاد کند و در یکی از رشته‌های مهندسی آموزش‌دیده باشد یا به‌طور حرفه‌ای در آن رشته مشغول بکار باشد. مهندسان از فناوری، ریاضیات و دانش برای حل مسائل کاربردی استفاده می‌کنند.

مهندس دیروز و امروز

بر اساس تازه ترین آمار موسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری جمعیت دانشجویی کشور به سه میلیون و ۶۱۶ هزار و ۱۱۴ نفر رسیده‌ است.

ثبت نام شدگان موسسات آموزش عالی کشور، در واقع همان پذیرفته شدگان سال تحصیلی ۹۷ – ۱۳۹۶ نظام آموزش عالی هستند که در موسسات آموزش عالی ثبت نام کرده و به تحصیل اشتغال دارند. در این سال تحصیلی، یک میلیون و ۲ هزار و ۱۱۵ نفر در موسسات آموزش عالی ثبت نام کردند که از مجموع ثبت نام شدگان، ۴۹۱ هزار و ۱۵۷ نفر معادل ۴۹.۰۱ درصد در گروه علوم انسانی، ۵۱ هزار و ۶۶۶ نفر معادل ۵.۱۶ درصد در گروه علوم پایه، ۵۱ هزار و ۱۹۲ نفر معادل ۵.۱۱ درصد در گروه علوم پزشکی، ۲۸۸ هزار و ۹۶ نفر معادل ۲۸.۷۵ درصد در گروه فنی و مهندسی، ۳۴ هزار و ۸۶۲ نفر معادل ۳.۴۸ درصد در گروه کشاورزی و دامپزشکی و ۸۵ هزار و ۱۴۲ نفر معادل ۸.۵۰ درصد در گروه هنر تحصیلات خود را آغاز کردند.

همچنین مدیرکل دفتر آموزش متوسطه نظری وزارت آموزش و پرورش درباره آمار دانش آموزان شاخه نظری به تفکیک رشته‌ای اعلام کرده است که از میان یک میلیون و ۷۱۳ هزار و ۸۷۲ دانش آموز شاخه نظری، تنها ۱۵.۴۹ درصد از دانش آموزان در رشته ریاضی مشغول تحصیل هستند، اما رشته تجربی با ۴۳.۴۸ درصد رونق خوبی دارد.

بر اساس این آمار شاید در دهه‌های ۷۰ و ۸۰ از هر کودکی در مورد شغل آینده‌اش پرسیده می‌شد، اول دکتر و مهندس بودن را در ذهن می‌پروراند. اما امروزه دنیای متفاوتی را شاهدیم؛ مدرک های در دست فارغ التحصیلان مهندسی اما بدون جایگاه و درآمد که باعث شده به سایر مشاغل روی بیاورند.

از اواخر دهه ۸۰ تا کنون اما ورق برگشته و دانش آموزان بیشتر رشته ی علوم تجربی را برای موفقیت در رشته‌های پزشکی و زیر شاخه‌های آن برای اشتغال راحت تر انتخاب می کنند و به گونه‌ای رقابت در رشته علوم تجربی بیش از سایر رشته‌ها است. همچنین اگر دانش آموزانی نیز رشته ریاضی را انتخاب کنند مطمئنا به دنبال تحصیل در رشته های پر طرفدار مهندسی، دانشگاه‌های تراز اول و یا مهاجرت هستند.

سالانه دانشگاه‌های سطح یک تا غیرانتفاعی و آزاد مهندسان بسیاری را روانه بازار کار می‌کنند که اکثر آن‌ها در شغل دلخواهشان مشغول کار نیستند و یا اصلا شغلی ندارند. در این خصوص چند نکته جای تامل دارد، نخست اینکه آیا جذب این تعداد دانشجو در تمامی رشته ها برای کشور نیاز است، دومین مسئله آیا ۴۳ رشته مهندسی و زیر شاخه‌های آن تا چه میزان در راستای نیاز کشور و صنایع است و سوم اینکه دانشجویان پس از اخذ مدرک چه میزان مهارت های کاربردی برای کسب شغل مورد نظرشان دارند که نیازمند پایش و بررسی مسؤولان مربوطه است.

رونق مهندسی در گرو آمایش آموزش عالی

گستردگی دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی کشور عرصه را برای پیش بردن سند آمایش آموزش عالی که وزیر علوم از کلید خوردن آن در سال جاری خبر داد، کمی سخت کرده است. گستردگی که از سال‌های گذشته به علت استقبال افراد از تحصیل و کسب مدرک تحصیلی، شکل گرفت و حال آموزش عالی با کفه سنگینی از کمیت به جای کیفیت روبروست.

سند آمایش آموزش عالی اسفند ماه سال ۹۴ در شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب رسید. در این زمینه وزارتخانه‌های علوم و بهداشت همچنین دانشگاه آزاد موظف به ساماندهی مراکز آموزش عالی و حرکت کردن در جهت نیازهای جامعه از نظر تربیت نیروی انسانی هستند.

ساماندهی پذیرش دانشجو، تعیین ظرفیت رشته‌ها، تصویب رشته‌های جدید متناسب با نیاز بازار از جمله وظایفی است که بر دوش این دو وزارتخانه قرار دارد.

منصور غلامی درباره چالش‌های پیش روی وزارت علوم برای اجرایی کردن سند آمایش آموزش عالی، به ایرنا گفته بود: در این زمینه تطیبقِ توسعه دانشگاه‌ها و رشته‌ها با نیازهای آتی مطرح است. وزارت علوم در ساماندهی کارهای زیادی انجام داده و برنامه‌های کاملی برای اجرا آماده کرده است اما باید اقدامات کارشناسی انجام شود.

وی تصریح کرد: ساماندهی استان‌ها و دانشگاه‌ها یک مسئله دیگر است و گرفتار رسیدن به هماهنگی بین دستگاه‌ها هستیم تا سند قابلیت اجرایی شدن پیدا کند. استان‌ها ممکن است با این مسئله موافقت کنند اما نمایندگان مجلس مقابل ساماندهی واحدهای دانشگاهی مقاومت می‌کنند.

مهاجرت؛ بله-خیر

شاید تا چند سال گذشته بسیاری از مهندسان به خصوص آنها که دوره تحصیلات تکمیلی را گذرانده و در دانشگاه های تراز اول کشور تحصیل کرده‌اند، پس از اخذ مدرک به دنبال مهاجرت بودند اما در حال حاضر با گسترش و اهمیت به حوزه دانش بنیان، استارتاپ ها و هسته های نوآور دانشگاهی اکثر آن‌ها ماندن را به رفتن ترجیح می‌دهند.

در ساختار معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در بخش‌هایی سرمایه‌گذاری شده است که کاملا در راستای نیازمندی‌های کشور برای دانش بنیان شدن است و با الگوگیری موفق از شرکت‌های دانش‌بنیان کشورهای پیشرفته بسیاری از مکان‌های فیزیکی که پتانسیل استفاده دارند را شناسایی کرده و در اختیار تیم‌های دانش‌بنیان با حمایت مالی قرار داده است. بنابراین با رویکرد معاونت علمی ریاست جمهوری حرکت کشور به سوی فناوری به خوبی طراحی و برنامه‌ریزی شده و تا حدودی نجات دهنده بحران اشتغال و مهاجرت نخبگان است.

براساس آخرین مطالعات انجام شده در بنیاد ملی نخبگان، مهاجرت قطعی نفرات برتر کنکور سراسری و المپیادهای علمی از کشور به طور چشمگیری در حال کاهش است. طبق مطالعات بنیاد ملی نخبگان در خصوص آمار مهاجرت قطعی از کشور، دو هزار و ۷۱۲ نفر برگزیدگان المپیادهای دانشجویی ۳۵ هزار و ۳۱۳ نفر از رتبه‌های یک تا هزار کنکور سراسری در این مطالعات مورد تحلیل قرار گرفته‌اند که میزان خروج قطعی از کشور رتبه‌های ۱ تا ۱۰۰۰ کنکور سراسری در رشته ریاضی از حدود ۶۰ درصد برای دانش آموختگان سال‌های ۹۰ تا ۹۲ با روند کاهشی به حدود ۳۸ درصد برای دانش آموختگان سال‌های ۹۵ تا ۹۷ رسیده است و به نظر می‌رسد این روند همچنان نیز ادامه داشته باشد.

همچنین میزان خروج قطعی از کشور رتبه‌های ۱ تا ۱۰۰۰ کنکور سراسری در رشته علوم‌تجربی از حدود ۱۰ درصد برای دانش‌آموختگان سال‌های ۹۰ تا ۹۲ به کمتر از ۷ درصد برای دانش آموختگان سال‌های ۹۵ تا ۹۷ رسیده است که این آمار نیز سیر نزولی دارد.

آمار بنیاد ملی نخبگان در خصوص روند بازگشت متخصصان ایرانی به کشور و همکاری با آن‌ها نیز جالب توجه است؛ در این راستا برنامه «همکاری با متخصصان و کارآفرینان ایرانی خارج از کشور» از اسفندماه سال ۱۳۹۳ با هدف ایجاد ساز و کاری در راستای بهره‌مندی از دانش و تجارب آن‌ها، از میان دانش‌آموختگان دوره دکتری از ۱۰۰ دانشگاه‌ برتر دنیا، اساتید ۲۰۰ دانشگاه‌ برتر دنیا و متخصصان و کارآفرینان ایرانی فعال در مؤسسات شاخص علمی و فناوری یا شرکت‌های خارجی، آغاز شده است.

همچنین ایران ۴ میلیون دانشجو دارد و تنها ۵۰ هزار نفر از آن‌ها در خارج کشور تحصیل می‌کنند و بر این اساس ما باید حدود ۲۵۰ تا ۳۰۰ هزار دانشجو در خارج از کشور داشته باشیم؛ چراکه میانگین جهانی در این زمینه ۳ درصد تعداد دانشجویان را شامل می‌شود، ولی تعداد ۵۰ هزار دانشجو در دنیا به این معناست که ۱.۱ دهم درصد از کل دانشجویان ایران، در خارج از کشور تحصیل می‌کنند.

شاید سند آمایش آموزش عالی و نیز رویکرد معاونت علمی نسبت به دانش بنیانی شدن اقتصاد «رشته مهندسی» و حتی سایر رشته ها را به نقطه اوج خود بازگرداند و باز هم مهندسی به لیست آرزوی دانش آموزان و حتی خانواده ها اضافه شود.